Oświadczenie o potrąceniu jako oświadczenie materialnoprawne oraz procesowy zarzut potrącenia powodują, że wierzytelności umarzają się wzajemnie do wysokości wierzytelności niższej. Jednakże zarówno materialnoprawne oświadczenie o potrąceniu na podstawie przepisów ustawy Kodeks cywilny, jak również procesowy zarzut potrącenia na podstawie przepisów Kodeksu postępowania cywilnego to instytucje, których zastosowanie uwarunkowane jest spełnieniem szeregu wymogów, aby takie oświadczenie/zarzut potrącenia były skuteczne. Jakie są różnice między ww. rodzajami potrąceń? Odpowiedź poniżej.
Oświadczenie o potrąceniu na gruncie ustawy Kodeks cywilny
Zgodnie z art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.
Dokonanie potrącenia jest jednostronną czynnością materialnoprawną, do której może dojść w toku postępowania sądowego bądź poza nim. Dla skuteczności oświadczenia o potrąceniu powinno ono konkretyzować rodzaj i wysokość obu wierzytelności objętych potrąceniem.
Aby mogło dojść do potrącenia, spełnione być muszą łącznie cztery przesłanki:
- wzajemność wierzytelności;
- jednorodzajowość świadczeń;
- wymagalność wierzytelności;
- zaskarżalność wierzytelności.
Przesłanka wymagalności niewątpliwie dotyczy wierzytelności potrącającego. Wynika to z faktu, że potrącenie jest jednoznaczne z przymusowym jej zaspokojeniem, a nie można prowadzić egzekucji wierzytelności niewymagalnej, z kolei zobowiązany może spłacić wierzytelność przed nadejściem terminu świadczenia. Dla wywołania skutków potrącenia w postaci umorzenia wierzytelności konieczna jest wymagalność wierzytelności potrącającego, albowiem umorzenie może nastąpić nie wcześniej niż w momencie, gdy wierzytelności staną się wymagalne. Oceny wymagalności roszczenia dokonuje się z uwzględnieniem unormowania zawartego w art. 455 Kodeksu cywilnego.
Ziszczenie się ww. przesłanek ma ten skutek, że wierzyciel uzyskuje możliwość potrącenia wierzytelności, którą może wykorzystać poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli o charakterze prawnokształtującym.
Dokonując potrącenia wierzytelności, trzeba pamiętać o kilku ważnych zasadach, mianowicie:
- wymagalności potrącanych wierzytelności;
- formy oświadczenia o potrąceniu;
- doręczenia oświadczenia o potrąceniu.
Jak wskazuje Naczelny Sąd Administracyjny w Warszawie w wyroku z 9 maja 2023 roku, I GSK 584/19, „efektem potrącenia jest taki stan, jaki nastąpiłby, gdyby obaj dłużnicy spełnili swoje świadczenia (funkcja zapłaty). Co prawda żaden z nich nie uzyskuje świadczenia, ale każdy zostaje zwolniony ze swojego długu. Potrącenie spełnia również funkcję egzekucyjną. Dzięki jego zastosowaniu następuje skutek taki, jakby potrącający wymusił wykonanie zobowiązania. Wreszcie potrącenie pełni funkcję gwarancyjną. W momencie kiedy staje się dopuszczalne, wierzyciel ma pewność zaspokojenia wierzytelności”.
Wymagalność
Wymagalność w rozumieniu art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego wyznaczać trzeba z uwzględnieniem art. 455 kc, co oznacza wezwanie dłużnika i upływ okresu „niezwłoczności” (przy braku innych wskazań) na spełnienie świadczenia.
Forma i doręczenie
Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Ma ono moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe.
Przewidziane w art. 499 Kodeksu cywilnego oświadczenie o potrąceniu ma charakter konstytutywny, bez niego – mimo spełnienia ustawowych przesłanek potrącenia (art. 498 § 1 Kodeksu cywilnego) – nie dojdzie bowiem do wzajemnego umorzenia wierzytelności. Oświadczenie to staje się skuteczne dopiero z chwilą, gdy doszło do wierzyciela wzajemnego w taki sposób, że mógł on zapoznać się z jego treścią (art. 61 Kodeksu cywilnego). Ponadto wspomniane oświadczenie, które nie wymaga zachowania szczególnej formy, powinno być złożone w sposób, który w dostatecznym stopniu ujawnia jego treść.
Dopiero moment zapoznania się adresata z treścią oświadczenia może być brany pod uwagę przy obliczaniu wszelkich terminów czy przy badaniu zachowania nadawcy i odbiorcy oświadczenia. Niedojście oświadczenia do adresata w sposób opisany w art. 61 Kodeksu cywilnego oznacza zaś, że oświadczenie woli w ogóle nie zaistniało, choćby decyzja wywołania określonych skutków prawnych została przez nadawcę podjęta i uzewnętrzniona, np. na piśmie.
Potrącenie może być dokonane zarówno na etapie przedsądowym, jak i sądowym. Stosunek prawny, z których wynikają wzajemne roszczenia, nie musi być tożsamy.
Procesowy zarzut potrącenia na gruncie art. 2031 Kodeksu postępowania cywilnego
Zarzut potrącenia jest czynnością procesową i to o złożonej naturze, ponieważ wywiera nie tylko skutki w sferze materialnoprawnej, ale również w sferze procesowej skutkującej oddaleniem powództwa lub zmierzającej do oddalenia powództwa.
Zgodnie z art. 2031 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego podstawą zarzutu potrącenia może być tylko wierzytelność:
- pozwanego z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że jest ona niesporna, stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym, zatwierdzoną przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem, lub uprawdopodobniona dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez powoda;
- o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników.
Pozwany może podnieść zarzut potrącenia nie później niż przy wdaniu się w spór co do istoty sprawy albo w terminie dwóch tygodni od dnia, gdy jego wierzytelność stała się wymagalna.
Zarzut potrącenia może zostać podniesiony tylko w piśmie procesowym. Do pisma tego stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące pozwu, z wyjątkiem tych odnoszących się do opłat.
Od potrącenia jako czynności materialnoprawnej odróżnić trzeba zarzut potrącenia będący czynnością procesową. Oświadczenie o potrąceniu, o którym mowa w art. 499 Kodeksu cywilnego, jest czynnością materialnoprawną powodującą – w razie wystąpienia przesłanek określonych w art. 498 § 1 kc – odpowiednie umorzenie wzajemnych wierzytelności, natomiast zarzut potrącenia jest czynnością procesową, która polega na żądaniu oddalenia powództwa w całości lub w części z powołaniem się na okoliczność, że roszczenie objęte żądaniem pozwu wygasło wskutek potrącenia. Oświadczenie o potrąceniu stanowi zatem materialnoprawną podstawę zarzutu potrącenia.
Zarzut potrącenia jest formą dochodzenia roszczenia zrównaną w skutkach z powództwem. Podlega zatem wymaganiom stawianym wobec pozwu co do określenia żądania, przytoczenia okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie oraz wskazania dowodów. W szczególności zgłaszający zarzut potrącenia w procesie ma obowiązek określić swoją wierzytelność, wykazać jej istnienie i w kategoryczny sposób wyrazić wolę potrącenia w celu wzajemnego umorzenia skonkretyzowanych wierzytelności (art. 499 w związku z art. 498 § 1 i 2 Kodeksu cywilnego).
Co istotne, podniesienie procesowego zarzutu potrącenia może dotyczyć jedynie wierzytelności, które pochodzą z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelność powoda, czyli np. wierzytelności wynikające z tej samej umowy.
W doktrynie pojawia się spór odnośnie tego, czy pełnomocnik procesowy jest uprawniony do podniesienia zarzutu potrącenia, a więc oświadczenia materialnoprawnego, które wywiera określone skutki w sferze procesowej. Skoro zarzut potrącenia został wyraźnie unormowany w przepisach procesowych, to według części doktryny może być on skutecznie zgłoszony przed sądem przez pełnomocnika procesowego.
W ocenie niektórych dla zachowania ważności oświadczenia o potrąceniu i w konsekwencji podniesionego zarzutu potrącenia zasadnym jest posiadanie umocowania wynikającego z art. 92 Kodeksu postępowania cywilnego w związku z art. 98 Kodeksu cywilnego.
Niemniej jednak pełnomocnik winien dysponować pełnomocnictwem celem zabezpieczenia interesów klienta i skuteczności działań w postępowaniu cywilnym.
