Potrącenie wierzytelności jest instytucją regulowaną przez prawo cywilne, polegającą na wzajemnym umorzeniu długu do wysokości wierzytelności niższej z mocą wsteczną od momentu, w którym wierzytelność stała się wymagalna. Jego stronami są wierzyciel i dłużnik, którzy w ramach zawartej między sobą umowy dokonują nawzajem potrącenia swoich wierzytelności. Potrącenie może być czynnością jednostronną (spełnia ono wtedy funkcję zapłaty, egzekucji oraz zabezpieczenia i nie wymaga zgody osoby, do której jest kierowane) lub dwustronną, w której strony w ramach zasady swobody umów mogą dowolnie kształtować zawartą umowę. Jak widać, dla zaistnienia takiej sytuacji konieczne jest, aby obie strony były dla siebie równocześnie wierzycielami i dłużnikami. Przedmiotem takiej umowy mogą być jedynie pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone co do gatunku.
Skuteczne potrącenie wierzytelności
Aby potrącenie wierzytelności było skuteczne, należy spełnić przesłanki wymienione w art. 498 kodeksu cywilnego, a więc:
1) strony muszą być względem siebie jednocześnie wierzycielami i dłużnikami,
2) przedmiot potrącenia muszą stanowić pieniądze lub rzeczy takiej samej jakości oznaczone co do gatunku,
3) obie wierzytelności muszą być wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem – to znaczy, że upłynął już termin ich spełnienia, zatem jeden i drugi wierzyciel mogą nawzajem żądać od siebie spełnienia należnych im świadczeń. Próba potrącenia niewymagalnej wierzytelności jest bezskuteczna i wymaga złożenia w późniejszym terminie, po stwierdzeniu wymagalności wierzytelności, odrębnego oświadczenia.
Wymienione powyżej warunki dokonania potrącenia muszą zostać spełnione kumulatywnie (łącznie).
Istotne jest, że aby potrącenie wierzytelności było skuteczne, niezbędne jest złożenie oświadczenia woli w tym przedmiocie. To znaczy, że mimo spełnienia powyższych ustawowych przesłanek potrącenia nie dojdzie do wzajemnego umorzenia wierzytelności bez uprzedniego oświadczenia woli, gdyż oświadczenie takie ma charakter konstytutywny i niedopuszczalne jest nastąpienie potrącenia z mocy prawa. Forma oświadczenia jest co do zasady dowolna, jednakże dla celów dowodowych najrozsądniej będzie zawrzeć je w formie pisemnej. Żeby oświadczenie było miało charakter obowiązujący, druga strona musi mieć możliwość się z nim zapoznać. W tym zakresie stosuje się zasady doręczeń zawarte w przepisach prawa cywilnego. Zgodnie z nimi zakłada się, że oświadczenie woli zostało złożone w chwili doręczenia adresatowi jego treści, mniej istotne, a wręcz całkiem nieistotne pozostaje to czy i kiedy się on z nią zapoznał. Wystarczające jest, że oświadczenie woli doszło do niego w sposób stwarzający mu realną możliwość zapoznania się z treścią.
Które wierzytelności nie podlegają potrąceniu?
Trzeba również pamiętać, że nie każdą wierzytelność można potrącić. Katalog wierzytelności niepotrącalnych formułuje art. 505 kodeksu cywilnego, zgodnie z którym nie podlegają umorzeniu wierzytelności:
1) nieulegające zajęciu,
2) o dostarczenie środków utrzymania, np. alimenty,
3) wynikające z czynów niedozwolonych, np. odszkodowanie, zadośćuczynienie,
4) co do których potrącenie wierzytelności jest wyłączone przez przepisy szczególne.
Powyższe wyłączenia przewidziane są jedynie w przypadku potrącenia ustawowego, gdyż, jak wcześniej wspomniano, potrącenie umowne może zostać dowolnie kształtowane, a tym samym, można potrącić nawet wierzytelności niewymagalne, niezaskarżalne przed sądem, niejednorodne.
Podsumowując, potrącenie wierzytelności umożliwia łatwiejsze, szybsze i w zasadzie niewiążące się z dodatkowymi kosztami umorzenie wierzytelności wyższej, a niekiedy obu wierzytelności (gdy są one równej wysokości). Potrącenie dokonywane w drodze umowy może być swobodnie kształtowane przez strony, natomiast potrącenie ustawowe, po spełnieniu przesłanek określonych w Kodeksie cywilnym może zostać dokonane jednostronnie, w związku z tym nie wymaga zgody drugiej strony. Zarówno potrącenie umowne, jak i ustawowe są niewątpliwie istotnym instrumentem dla osób będących jednocześnie względem siebie wierzycielami i dłużnikami, pozwalającym na uregulowanie zobowiązań nie tylko poprzez ich faktyczne spełnienie, ale również przez ich wzajemne umorzenie, całkowite bądź częściowe.
