Wykonywanie pracy praktycznie zawsze jest związane z uzyskiwaniem wynagrodzenia o określonej wysokości. Czy praca bez wynagrodzenia może być realizowana? Czy polskie przepisy pozwalają na to, aby pracownik wykonywał swoje obowiązki bez żadnej pensji?
Stosunek pracy i wynagrodzenie
Wykonywanie pracy na podstawie stosunku pracy oznacza, że w danym przypadku bezwzględnie należy stosować przepisy prawa pracy. W kwestii wynagrodzenia oznacza to, że zatrudniony nie może zrzec się prawa do pensji. Stanowi o tym bardzo wyraźnie art. 80 oraz 84 Kodeksu pracy, zgodnie z którymi wynagrodzenie przysługuje za pracę wykonaną. Za czas niewykonywania pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia tylko wówczas, gdy przepisy prawa pracy tak stanowią. Pracownik nie może zrzec się prawa do wynagrodzenia ani przenieść tego prawa na inną osobę.
Jakakolwiek umowa o pracę warunkuje więc, że dana osoba musi uzyskiwać wynagrodzenie za świadczone przez siebie usługi. Niedopuszczalne jest zarówno czasowe, jak i trwałe zrzeczenie się wynagrodzenia za pracę. Możliwe jest jednak ustalenie, że wynagrodzenie będzie przybierało inną formę niż postać pieniężna (takie sytuacje są jednak bardzo rzadkie).
Zakaz zrzeczenia się prawa do wynagrodzenia z art. 84 kp ma bezwzględny charakter w stosunku do wynagrodzenia za pracę w ścisłym tego słowa znaczeniu. Stąd też zrzeczenie się prawa do wynagrodzenia za pracę nie może nastąpić w drodze jakichkolwiek oświadczeń woli pracownika, w tym również w drodze ugody sądowej. Jeżeli w okolicznościach sprawy mamy do czynienia z wynagrodzeniem za pracę w ścisłym tego słowa znaczeniu, to art. 8 kp nie uzasadnia pozbawienie prawa do wynagrodzenia z uwagi na rażące naruszenie zasad współżycia społecznego. Skoro bowiem w takiej sytuacji nie można pozbawić pracownika prawa do wynagrodzenia, nie może być zastosowany przedmiotowy przepis. Może on jednak odnieść pożądany przez pracodawcę skutek w postaci braku obowiązku świadczenia, w ten sposób, iż uchyli obostrzenia, o jakich mowa w art. 87 kp (dopuszczalność potrącenia należności z wynagrodzenia), 871 kp (wartość wynagrodzenia wolna od potrąceń) i 88 kp. W tym znaczeniu, oddziaływanie art. 8 kp doprowadzi do uznania, iż pomimo bezwzględnego przysługiwania pracownikowi jego wynagrodzenia, pozostanie ono w dyspozycji pracodawcy, jako wartość, którą będzie on mógł zaliczyć na rzecz wyrządzonej i zrealizowanej w minimalnym zakresie szkody.
Praca na podstawie umów cywilnoprawnych
W powszechnym rozumieniu praca nie musi być wykonywana tylko na podstawie umowy o pracę, lecz także na podstawie umów cywilnoprawnych (np. o dzieło, zlecenie, kontrakt menedżerski). Powoduje to, że w takim przypadku przepisy prawa pracy nie znajdują w ogóle zastosowania, priorytet zyskuje wówczas Kodeks cywilny oraz ustalenia wzajemne stron zobowiązania.
Praca bez wynagrodzenia jest możliwa chociażby w przypadku umowy zlecenia. Jak stanowi art. 735 kc, jeżeli ani z umowy, ani z okoliczności nie wynika, że przyjmujący zlecenie zobowiązał się wykonać je bez wynagrodzenia, za wykonanie zlecenia należy się wynagrodzenie. Jeżeli nie ma obowiązującej taryfy, a nie umówiono się na wysokość wynagrodzenia, należy się wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy. Co do zasady umowa zlecenia jest więc umową odpłatną, wystarczy jednak odpowiedni zapis w jej treści, aby zleceniobiorca nie otrzymał wynagrodzenia za swoje czynności.
Darmowe umowy zlecenia bardzo często dotyczą młodych osób, które dopiero co nabywają doświadczenia na rynku pracy. Ustawodawca nie zakazuje stosowania takich umów, jednak pracodawcy powinni zadbać o to, by osoby zatrudnione na tzw. śmieciówkach otrzymywały chociażby minimalna rekompensatę finansową za swoją pracę.
Odpłatność umowy zlecenia, jak też usług wskazanych w art. 750 kc, jest zasadą (art. 735 § 1 kc), od której wyjątki są ściśle reglamentowane i zawężająco opisywane w orzecznictwie i doktrynie. Z pewnością do takich wyjątków można zaliczyć grzecznościowy przewóz osób lub jakąkolwiek inną usługę motywowaną względami altruistycznymi, przy czym motywacja taka winna wynikać wprost z deklaracji bądź czytelnego zachowania zleceniobiorcy i nie może być dorozumiana.
W przypadku umów o dzieło nie istnieje możliwość braku zapłaty wynagrodzenia wykonawcy. Decydując się na takie zobowiązanie, zamawiający musi pamiętać o obowiązku zapłaty określonej w umowie kwoty.
Praca na podstawie umowy o praktyki absolwenckie
Szczególny przypadek pracy bez wynagrodzenia może dotyczyć wykonywania obowiązków na podstawie umowy o praktyki absolwenckie. Zgodnie z treścią art. 3 Ustawy z dnia 17 lipca 2009 roku o praktykach absolwenckich mogą się one odbywać odpłatnie lub nieodpłatnie. Wysokość miesięcznego świadczenia pieniężnego nie może przekraczać dwukrotnej wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę ustalonego na podstawie Ustawy z dnia 10 października 2002 roku o minimalnym wynagrodzeniu za pracę.
Odpłatność umowy o praktyki absolwenckie zależy tak naprawdę od dobrej woli zatrudniającego przedsiębiorcy. Pamiętajmy przy tym, że dotyczy ona nie tylko absolwentów uczelni wyższych, lecz także gimnazjów i ośmioletnich szkół podstawowych, którzy w chwili rozpoczęcia praktyki nie ukończyli 30. roku życia.
Praca bez wynagrodzenia - czy pracodawca może do niej zmusić?
Osoba pozostająca w stosunku pracy nie ma żadnej możliwości zrzeczenia się swojego wynagrodzenia, nawet jeśli miałoby to nastąpić dobrowolnie. Tym bardziej zakazana jest sytuacja, w której pracodawca pośrednio lub bezpośrednio oddziałuje na zatrudnionego tak, by ten zrzekł się swojej pensji. Bez znaczenia są tutaj okoliczności danej sprawy, np. trudna sytuacja finansowa firmy, konieczność wprowadzenia zmian w przedsiębiorstwie lub wymiana personelu.
Pracodawca nie może obiecywać pracownikowi wyższej pensji w zamian za to, że przez jakiś czas zrzeknie się on prawa do swojej pensji. Odmowa zatrudnionego nie może spotkać się z żadnymi negatywnymi sankcjami, tj. pracownika nie wolno z tego powodu zwolnić ani obciążyć karami porządkowymi przewidzianymi przez Kodeks pracy, zakazane jest także degradowanie odmawiającego pracownika. Jeśli doszłoby do jednej z ww. sytuacji, pracownik ma prawo domagać się nie tylko zapłaty należnego wynagrodzenia, lecz także bronić swojego stanowiska przed sądem pracy.
Przykład 1.
Pan Jan prowadzi małe przedsiębiorstwo i zatrudnia 7 osób. Ze względu na kryzys gospodarczy zmuszony został do szukania oszczędności w firmie. Aby uniknąć zwolnień, zaproponował swoim pracownikom, że każdy przez 1 miesiąc będzie pracował za darmo, w zamian za co otrzyma prawo do dodatkowych dni urlopu wypoczynkowego. Pracodawca zapewnił jednocześnie, że będzie to tylko jednorazowa sytuacja i uchroni ona zatrudnionych przed zwolnieniami. Takie rozwiązanie nie jest prawnie dopuszczalne, nawet jeśli faktycznie pracodawca ma trudności finansowe i będzie musiał zwolnić część swojej kadry.
Przykład 2.
Pani Marcelina zatrudnia w swojej firmie 3 osoby. Kobieta planuje rozszerzenie swojej działalności, jednak na początku potrzebuje większej ilości pieniędzy na zrealizowanie nowych pomysłów. Według jej obliczeń inwestycja zwróci się kilkukrotnie w przeciągu najbliższych 6 miesięcy. W związku z tym pani Marcelina poprosiła swoich pracowników, aby przez 3 miesiące pracowali bez wynagrodzenia, w zamian za co otrzymają oni po tym czasie znaczące podwyżki, tak że nie będą oni stratni. Kobieta obiecała, że swoje zapewnienia może sporządzić na piśmie i dodatkowo poddać się egzekucji z art. 777 Kodeksu postępowania cywilnego, gdyby jej inwestycja jednak się nie udała. Pani Marcelina obiecała także, że w razie problemów zwróci zaległe pensje pracownikom w niepomniejszonej wysokości, a więc niczym tak naprawdę nie ryzykują. Propozycja ta jest jednak bezprawna, nawet jeśli w przyszłości kobieta faktycznie wywiązałaby się ze swoich obietnic. Pracownicy nie powinni zgadzać się na wykonywanie swoich obowiązków za darmo.
Podsumowanie
Pracownik pozostający w stosunku pracy nie ma możliwości rezygnacji z prawa do wynagrodzenia. Nie ma przy tym znaczenia, czy byłaby to rezygnacja czasowa, czy trwała. Pracodawca nie może zmusić zatrudnionego do darmowej pracy na jego rzecz. W przypadku umowy zlecenia dopuszczalna jest praca bez wynagrodzenia, takie rozwiązanie nie może być jednak stosowane przy umowach o dzieło (muszą być ona w pełni odpłatne).
