Co do zasady każdy przedsiębiorca jest zobowiązany do opłacania składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne w odpowiedniej wysokości. W zależności od tego, jak długo prowadzi swój biznes, może skorzystać w tym zakresie z odpowiedniego zwolnienia (w całości lub w części). Kiedy możne nastąpić kwestionowanie podstawy wymiaru składek przedsiębiorcy? Czy można się od takiej decyzji odwołać?
Składki przedsiębiorców
Prowadzenie jakiejkolwiek pozarolniczej działalności gospodarczej wiąże się z koniecznością odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne do ZUS-u oraz składki zdrowotnej do NFZ. Ustawodawca przewidział jednak półroczne zwolnienie w tym zakresie dla przedsiębiorców, którzy rozpoczynają swoją pierwszą działalność albo podejmują ponowną działalność, jeśli od dnia jej zamknięcia lub zawieszenia minęło co najmniej 60 miesięcy (czyli 5 lat) – pod warunkiem, że nie podlegają ubezpieczeniom w KRUS-ie i nie wykonują działalności na rzecz swojego byłego pracodawcy. Pamiętajmy jednak, że ulga na start nie zwalnia z obowiązku opłacania składki zdrowotnej.
Składki płacone do ZUS-u obejmują następujące rodzaje ubezpieczeń społecznych:
- emerytalne,
- rentowe,
- chorobowe,
- wypadkowe.
Wysokość poszczególnych składek uzależniona jest od tzw. podstawy wymiaru, która z kolei wiąże się ściśle z długością prowadzenia określonej działalności. Po upływie 6 miesięcy przedsiębiorca ma prawo skorzystać z tzw. preferencyjnego ZUS-u, co w praktyce oznacza opłacanie niższych składek ubezpieczeniowych. Może korzystać z takiej możliwości przez 2 lata, po tym czasie przechodzi co do zasady na normalny (pełny) ZUS lub korzysta z tzw. Małego ZUS-u Plus, który polega na wydłużeniu okresu preferencyjnego.
Podstawa wymiaru składek ZUS
Wysokość poszczególnych składek ZUS została uregulowana odgórnie przez ustawodawcę. Kwoty, które narzuca przedsiębiorcom ustawodawca, ulegają corocznym zmianom, stąd tak istotne jest, aby osoba prowadząca własną działalność orientowała się na bieżąco, jak wysokie składki musi płacić w danym miesiącu.
W 2021 roku wysokość składek opłacanych w ramach tzw. preferencyjnego ZUS-u przedstawia się następująco:
- składka zdrowotna – 381,81 zł opłacana od kwoty podstawowej w wysokości 4242,38 zł;
- składka emerytalna – 163,97 zł opłacana jako 19,52% od podstawy w wysokości 840 zł;
- składka rentowa – 67,20 zł opłacana jako 8% od podstawy w wysokości 840 zł;
- składka chorobowa – 20,58 zł opłacana jako 2,45% od podstawy w wysokości 840 zł;
- składka wypadkowa – 14,03 zł opłacana jako 1,67% od podstawy w wysokości 840 zł.
Suma składek do ZUS-u w tym przypadku wynosi 647,59 zł lub 627,01 zł, jeśli przedsiębiorca nie korzysta z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.
Nieco inaczej przedstawiają się składki dla przedsiębiorców, którzy korzystają z tzw. normalnego ZUS-u:
- składka zdrowotna – 381,81 zł opłacana od kwoty podstawowej w wysokości 4242,38 zł;
- składka emerytalna – 615,93 zł opłacana jako 19,52% od podstawy w wysokości 3155,40 zł;
- składka rentowa – 252,43 zł opłacana jako 8% od podstawy w wysokości 3155,40 zł;
- składka chorobowa – 77,31 zł opłacana jako 2,45% od podstawy w wysokości 3155,40 zł;
- składka wypadkowa – 52,70 zł opłacana jako 1,67% od podstawy w wysokości 3155,40 zł.
Suma składek do ZUS-u w tym przypadku wynosi 1457,49 zł lub 1380,18 zł, jeśli przedsiębiorca nie korzysta z dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.
Kwestionowanie podstawy wymiaru składek
Jak wynika z powyższego, podstawą wymiaru każdej składki ubezpieczeniowej jest oznaczona kwota bazowa – to od niej obliczamy procent, który da nam w ostateczności wartość określonej składki. Pamiętajmy jednak, że ustawodawca pozwala na określanie wyższych kwot bazowych niż te, które obowiązują w swojej minimalnej wartości. Innymi słowy, każdy przedsiębiorca może opłacać za siebie wyższe składki na ubezpieczenia społeczne, co skutkować będzie w przyszłości wyższymi świadczeniami wypłacanymi przez ZUS. W praktyce z takiego rozwiązanie nie korzysta jednak zbyt wielu przedsiębiorców, ponieważ powoduje to oczywiste zmniejszenie ich miesięcznych dochodów.
Obowiązujące przepisy pozwalają przedsiębiorcom na swobodne deklarowanie i określanie wysokości podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne niezależenie od uzyskiwanych przychodów. Jedynym wymogiem w tym zakresie jest to, aby takie wartości nie były niższe niż te minimalne (a więc nie mniej niż 840 zł lub 3155,40 zł) ani wyższe niż 250% takich podstaw. Jeśli podana przez przedsiębiorcę kwota bazowa mieści się w powyższym zakresie, ZUS nie ma prawa do przeprowadzenia żadnej kontroli ani kwestionowania wysokości opłacanych składek.
Przykład 1.
Pan Jan jest przedsiębiorcą, który korzysta z tzw. preferencyjnego ZUS-u. Postanowił jednak płacić nieco wyższe składki ubezpieczeniowe, niż oferuje mu to powyższa ulga. Chce opłacać je w wysokości 125% od podstawy ich wymiaru, która wobec niego wynosi w 2021 roku dokładnie 840 zł. Prawo pozwala na takie działanie i pan Jan może opłacać składki zgodnie ze swoim zamysłem – ZUS nie może przy tym zakwestionować jego propozycji, ponieważ mieści się w ustawowym zakresie.
Przykład 2.
Pan Jan jest przedsiębiorcą, który korzysta z tzw. preferencyjnego ZUS-u. Postanowił jednak płacić nieco wyższe składki ubezpieczeniowe, niż oferuje mu to powyższa ulga. Chce opłacać składki w wysokości 260% od podstawy ich wymiaru, która wobec niego wynosi w 2021 roku dokładnie 840 zł. Prawo nie pozwala na takie działanie i pan Jan nie może opłacać składki zgodnie ze swoim zamysłem – ZUS może przy tym zakwestionować jego propozycję, ponieważ nie mieści się w ustawowym zakresie (tj. do maksymalnie 250% wartości obowiązującej tego przedsiębiorcę podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne).
Kwestionowanie podstawy wymiaru składek przedsiębiorcy przez ZUS budzi spore rozbieżności w polskim orzecznictwie. Tak naprawdę obecne przepisy nie przewidują bowiem, aby Zakład Ubezpieczeń Społecznych miał do tego jakiekolwiek uprawnienia. Zdaniem sporej liczby prawników będzie tak nawet w przypadku, gdy przedsiębiorca opłaca składki ubezpieczeniowe od podstawy wymiaru przewyższającej wspomniane wcześniej 250%. Co prawda dochodzi wówczas do złamania prawa, jednak ZUS nie jest odpowiednim organem, aby to kwestionować lub wyciągać jakąkolwiek odpowiedzialność od przedsiębiorcy. W podobnym tonie należy ocenić brak możliwości kwestionowania podstawy wymiaru składek przedsiębiorcy przez ZUS, gdy płacimy niższe składki – przy pełnym poszanowaniu obowiązujących przepisów. Zakład nie ma możliwości przeprowadzenia żadnej kontroli także i w tym zakresie.
Z drugiej strony możemy odnaleźć kilka orzeczeń, które potwierdzają, że kwestionowanie przez ZUS podstawy wymiaru składek jest nie tylko dopuszczalne, lecz także niezbędne dla prawidłowego zachowania integralności polskiego systemu ubezpieczeń społecznych. Zgodnie bowiem z wyrokiem Sądu Najwyższego z 17 października 2018 roku (sygn. akt II UK 302/17) ZUS może zakwestionować sam tytuł albo samą podstawę wymiaru składek. Podstawa wymiaru składek osoby rozpoczynającej działalność gospodarczą może być weryfikowana przez organ rentowy. Sąd ten w wyroku z 21 września 2017 roku (sygn. akt I UK 366/16) stwierdził, że ZUS ma prawo do kontroli samego tytułu i w konsekwencji również podstawy składek w sytuacji początkowego zgłoszenia do ubezpieczenia społecznego nieuzasadnionej dysproporcji przychodu i zgłaszanej podstawy składek.
Jak zatem przedstawia się ta kwestia w praktyce? Wiele zależy od tego, czy skontrolowany przedsiębiorca będzie chciał dochodzić swoich praw przed sądem i jaki pogląd będzie wyznawał konkretny skład orzekający. Jeśli sąd uzna w danej sprawie, że ZUS nie może kwestionować podstawy wymiaru składek, to przedsiębiorca obroni swoje stanowisko. Jeśli jednak powoła się na wskazane wcześniej wyroki Sądu Najwyższego, przedsiębiorca przegra sprawę i będzie musiał pogodzić się z kontrolą.
Podsumowanie
Kwestionowanie podstawy wymiaru składek przedsiębiorcy przez ZUS nie jest obecnie unormowane prawnie. Z przepisów nie wynika, aby zakładowi przysługiwały takie kompetencje. Z drugiej strony polskie orzecznictwo stoi na stanowisku, że ZUS może dokonywać tego rodzaju czynności. Wydaje się jednak, że jeśli przedsiębiorca określa własną podstawę wymiaru składek ubezpieczeniowych i mieści się w ustawowym zakresie, nie narusza prawa i ZUS nie może kwestionować takiej czynności.
