Pracownik, który wykonuje zadania w ramach stosunku pracy, musi pozostawać do dyspozycji pracodawcy przez wskazany czas. Odpowiedni okres, a dokładniej moment rozpoczęcia pracy, jest kluczowy dla ustalenia początku doby pracowniczej. Naruszenie doby pracowniczej - pojęcie, konsekwencje jej złamania.
Czas pracy a doba pracownicza
Przez pojęcie czasu pracy powinniśmy rozumieć okres, w którym pracownik pozostaje do dyspozycji przełożonego, i powinien wykonywać zlecone mu obowiązki. Czas pracy wpływa co do zasady na wysokość osiąganego wynagrodzenia i może być modyfikowany przez strony stosunku pracy w zasadzie przez cały czas obowiązywania danej umowy. Czas pracy nie powinien być jednak utożsamiany z dobą pracowniczą. Pod tym drugim pojęciem kryje się bowiem okres kolejnych 24 godzin, których bieg rozpoczyna się wraz z chwilą świadczenia pracy przez pracownika zgodnie z obowiązującym go harmonogramem pracy. Doba pracownicza nie musi więc pokrywać się z dobą zegarową i najczęściej jest ona bardzo zróżnicowana.
Przykład 1.
Pracownik wykonuje swoje obowiązki w ramach umowy o pracę na cały etat – pracuje od poniedziałku do piątku w godzinach od 8.00 do 16.00. Kiedy rozpoczyna i kończy się w jego przypadku doba pracownicza?
Początek doby pracowniczej ma miejsce o godzinie 8.00 rano i trwa przez następne 24 godziny zegarowe, tj. do 8.00 następnego dnia.
Przykład 2.
Pracownik jest zatrudniony na pół etatu i wykonuje swoje obowiązki od poniedziałku do piątku w godzinach od 10.30 do 14.30. Kiedy rozpoczyna i kończy się w jego przypadku doba pracownicza?
Początek doby pracowniczej ma miejsce o godzinie 10.30 i trwa przez następne 24 godziny zegarowe, tj. do 10.30 następnego dnia.
Przykład 3.
Pracownik jest zatrudniony na pół etatu i wykonuje swoje obowiązki od poniedziałku do piątku w godzinach od 21.00 do 1.00. Kiedy rozpoczyna i kończy się w jego przypadku doba pracownicza?
Początek doby pracowniczej ma miejsce o godzinie 21.00 i trwa przez następne 24 godziny zegarowe, tj. do 21.00 następnego dnia.
Jak widać, doba pracownicza nie ma nic wspólnego z dobą zegarową. Bardzo rzadko zdarza się, że oba okresy pokrywają się ze sobą idealnie, tj. gdy pracownik rozpoczyna swoją pracę równo o północy. Doba pracownicza nie ma także żadnego związku z niedzielą lub innymi dniami wolnymi od pracy u danej osoby. Doba pracownicza nie może być więc rozumiana jako definicja dnia albo dzień wolny od pracy.
Doba pracownicza nie jest sztywnym okresem, co jest widoczne przede wszystkim przy pracy zmianowej, dozorze urządzeń lub przy częściowym pozostawaniu w pogotowiu do pracy. Doba obowiązująca każdego zatrudnionego może więc ulegać częstym modyfikacjom w zależności od potrzeb pracodawcy, charakteru wykonywanej pracy lub harmonogramu czasu pracy.
Cel doby pracowniczej
Ustalenie początku i końca doby pracowniczej, która obowiązuje danego pracownika, jest istotne przede wszystkim dla prawidłowego rozliczania czasu pracy. Zatrudniony, który podlega pod przepisy prawa pracy, musi bowiem korzystać z nieprzerwanego odpoczynku przez 11 godzin w każdej dobie pracowniczej. Wpływa to zatem na ustalenie, czy dany pracownik mógł świadczyć swoje obowiązki w ramach godzin nadliczbowych i czy należy mu się za to dodatkowe wynagrodzenie.
Przykład 4.
Pracownik jest zatrudniony na cały etat od poniedziałku do piątku w godzinach od 10.00 do 18.00. Przez dwa dni w tygodniu pracował jednak w godzinach od 10.00 do 20.00, ponieważ wynikało to z potrzeb firmy. W tym przypadku dobra pracownicza trwa od 10.00 i obejmuje kolejne 24 godziny zegarowe. Czy został zachowany okres 11 godzin odpoczynku dla danego pracownika?
Tak, ponieważ nawet w przypadku wykonywania pracy w godzinach nadliczbowych okres wolnego wynosił 14 godzin (od 20.00 do 10.00). Pracownikowi przysługuje oczywiście prawo do zapłaty wynagrodzenia za 4 nadgodziny.
Przykład 5.
Pracownik jest zatrudniony na cały etat od poniedziałku do piątku w godzinach od 7.00 do 15.00. Pracodawca poprosił go, aby w 1 dzień w tygodniu przychodził do pracy w godzinach od 6.30 do 15.30, twierdząc, że w ten sposób nie dojdzie do naruszenia doby pracowniczej. Czy pracodawca może wymagać tego od zatrudnionego i czy pracownikowi przysługują wówczas jakiekolwiek żądania?
Pracodawca może wprowadzić nowe godziny świadczenia pracy przez zatrudnionego, jednak w omawianym przypadku dojdzie do wypracowania nadgodzin w dniu, w którym praca będzie świadczona od 6.30 do 15.30 – wówczas czas pracy w ramach 1 doby pracowniczej będzie wynosił 9 godzin. Pracownik ma prawo żądać zapłaty wynagrodzenia za 1 nadgodzinę.
Naruszenie doby pracowniczej
Pracownik może świadczyć pracę przez maksymalnie 8 godzin w ramach całego etatu oraz 5 godzin w ramach nadgodzin. Finalnie musi więc korzystać z gwarantowanych mu 11 godzin odpoczynku w każdej dobie pracowniczej – chyba że dłuższa praca jest konieczna ze względu na specyfikę zatrudnienia np. przy akcjach ratowniczych prowadzonych w celu ocalenia życia i zdrowia ludzi, ochrony mienia i środowiska oraz przy usuwaniu awarii.
Z naruszeniem doby pracowniczej mamy do czynienia wtedy, gdy zatrudniony pracuje nadal, pomimo że wypracował już 5 godzin nadliczbowych, lub przychodzi do pracy przed upływem 11 godzin nieprzerwanego dobowego odpoczynku.
Przykład 6.
Zatrudniony pracuje od poniedziałku do piątku na cały etat od 8.00 do 16.00. W czwartek wyjątkowo pracował w godzinach od 7.00 do 15.00, po czym w piątek przyszedł do pracy zgodnie ze swoim podstawowym harmonogramem, tj. na 8.00. Czy w tym przypadku doszło do naruszenia doby pracowniczej? Czy pracownikowi przysługują jakieś roszczenia z tego tytułu?
Tak, w omawianej sytuacji w dobie pracowniczej w czwartek wystąpiła 1 godzina nadliczbowa (pomiędzy godziną 7.00 a 8.00), w związku z czym zatrudniony ma prawo do normalnego wynagrodzenia powiększonego o 50% dodatku ustalonego ze stawki godzinowej jego wynagrodzenia zasadniczego.
Pamiętajmy, że wykonywanie pracy z naruszeniem doby pracowniczej nie powinno mieć stałego charakteru, lecz musi wynikać z aktualnych potrzeb zakładu pracy, których nie dało się przewidzieć. Pracodawca nie ma zatem możliwości ustalania harmonogramu pracy zatrudnionego, który ograniczałby prawo do 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Pracownik może wówczas odmówić przyjęcia takich warunków pracy i zgłosić sprawę do Państwowej Inspekcji Pracy.
Przykład 7.
Pracownik jest zatrudniony w równoważnym systemie czasu pracy i ma różne godziny rozpoczęcia pracy. W jednym tygodniu pracował według następującego harmonogramu: poniedziałek 7:00–13:00, wtorek 13:00–21:00, środa 11:00–21:00, czwartek 11:00–18:00, piątek 12:00 –17:00. Czy w tym przypadku doszło do przekroczenia doby pracowniczej?
Tak, ponieważ zatrudniony rozpoczął pracę we wtorek o 13.00, a więc jego doba trwała do 13.00 następnego dnia. W środę natomiast pojawił się w pracy o 11.00, a więc o 2 godziny za wcześnie. W omawianej sytuacji doszło do przekroczenia wymaganej normy dobowej, pomimo że 11-godzinny odpoczynek dobowy został w tym przypadku zachowany.
Łamanie doby pracowniczej zawsze stanowi wykroczenie, nawet gdy doszło do poprawnego naliczenia i opłacenia podatków. Pracy w godzinach nadliczbowych nie można bowiem zaplanować. Zmuszanie do stałych nadgodzin lub ujmowanie ich w długotrwałym grafiku pracy może skończyć się dla pracodawcy grzywną od 1000 zł do 30 000 zł. Jeśli nadgodziny pojawiają się sporadycznie, to oczywiście nie będzie mowy o żadnym wykroczeniu.
Podsumowanie
Doba pracownicza obejmuje kolejno następujące po sobie 24 godziny zegarowe, jednak nie musi pokrywać się z dobą rozumianą astronomicznie. Doba pracownicza rozpoczyna się bowiem wraz z chwilą rozpoczęcia pracy przez zatrudnionego. Pracownik ma zagwarantowane prawo do nieprzerwanego dobowego odpoczynku w wymiarze 11 godzin przypadających na dobę pracowniczą, nie wolno mu świadczyć pracy w formie nadgodzin w wymiarze większym niż 5 godzin na dobę, chyba że jest to podyktowane specyfiką danego zatrudnienia. W przypadku naruszenia doby pracowniczej przez pracodawcę i skrócenia czasu nieprzerwanego odpoczynku zatrudniający odpowiada jak za wykroczenie
