Naruszenie doby pracowniczej - konsekwencje

Pojęcie doby pracowniczej różni się zasadniczo od doby astronomicznej. Ta różnica powoduje trudności w rozliczaniu czasu pracy. Kiedy pracownik rozpoczyna pracę w tej samej dobie? Co to oznacza dla pracodawcy? Kiedy naruszenie doby pracowniczej jest dopuszczalne? Odpowiedzi na te pytania poznasz w naszym artykule.

Czym jest doba pracownicza?

W odróżnieniu od doby astronomicznej, która trwa od godziny 0.00 jednego dnia do godziny 0.00 drugiego dnia, doba pracownicza zaczyna się w chwili rozpoczęcia pracy przez pracownika i trwa przez kolejne 24 godziny.

Pojęcie doby pracowniczej zostało wprowadzone Nowelizacją ustawy Kodeks pracy z dnia 14 listopada 2003 roku. W art. 128 § 3 pkt 1 ustalono, że „przez dobę należy rozumieć 24 kolejne godziny, poczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy”.

Tak ustalona doba pracownicza ma podstawowe znaczenie dla rozliczania czasu pracy pracownika.

Doba pracownicza a normy czasu pracy

Zgodnie z art. 129 kp czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym. Ta podstawowa zasada związana z czasem pracy oznacza, że w jednej dobie pracowniczej pracownik może zacząć pracę tylko raz, gdyż ponowne rozpoczęcie pracy oznaczałoby przekroczenie 8-godzinnej normy czasu pracy, a tym samym wykroczenie przeciwko prawom pracownika zagrożone karą finansową dla pracodawcy.

Warto w tym miejscu przytoczyć stanowisko Departamentu Prawnego Głównego Inspektoratu Pracy z 2 czerwca 2008 roku w Sprawie Doby Pracowniczej (GPP -302-4560-264/08/PE): „Nie ma zatem prawnej możliwości takiego sporządzenia rozkładów czasu pracy, aby pracownik dwukrotnie rozpoczynał pracę w tej samej dobie w rozumieniu tego przepisu (art. 128 § 3 pkt 1 kp – przyp. autora) Takie praktyki stanowią bowiem obejście przepisów o przerywanym systemie czasu pracy, gdyż tylko w tym systemie istnieje faktyczna możliwość dwukrotnego rozpoczynania pracy”.

Przykład 1.

Pani Maria pracuje jako sekretarka wg podstawowego czasu pracy. Od poniedziałku do piątku pracuje od 7.00 do 15.00. Jednak pracodawca chciałby, aby w niektóre dni tygodnia przychodziła 15 minut wcześniej, aby wykonać dodatkowe czynności jeszcze przed otwarciem biura. 1 lutego w harmonogramie czasu pracy pracodawca zaplanował jej pracę od 7.00 do 15.00, a 2 lutego od 6.45 do 15.45. Czy taki harmonogram pracy był ułożony prawidłowo? Nie. Gdyż praca 2 lutego nie może być zaplanowana od 6.45 – nie minęły jeszcze 24 godziny od rozpoczęcia poprzedniej doby pracowniczej. 2 lutego praca może być rozpoczęta najwcześniej o godzinie 7.00. Rozpoczęcie pracy 2 lutego o 6.45 oznacza, że 15 minut pracy w tym dniu należy rozliczyć w poprzedniej dobie. Zatem 1 lutego pani Maria przepracuje zgodnie z ustalonym harmonogramem 8 godzin i 15 minut, co jest przekroczeniem podstawowej normy czasu pracy, która mówi, że pracownik może pracować jedynie 8 godzin na dobę.

Planowanie grafiku pracownika niezgodne z kp jest absolutnie niedopuszczalne, ale czasami mogą zdarzyć się sytuacje, że pracownik zacznie dwukrotnie pracę w tej samej dobie z powodu nagłej, niedającej się przewidzieć sytuacji.

Dwukrotne rozpoczęcie pracy w tej samej dobie – kiedy jest dopuszczalne?

Dwukrotna praca w tej samej dobie będzie dopuszczalna jedynie w wyjątkowych sytuacjach, nie może być ona regułą i próbą omijania przepisów prawa np. z powodu braków kadrowych. Jak już wcześniej wspomniano, będzie ona dopuszczalna w systemie przerywanego czasu pracy, a więc opisanego w art.139 kp systemu, który polega na pracy według „z góry ustalonego rozkładu przewidującego nie więcej niż jedną przerwę w ciągu doby, trwającą nie dłużej niż 5 godzin. Przerwy nie wlicza się do czasu pracy, jednakże za czas tej przerwy pracownikowi przysługuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za czas przestoju”.

Taki system czasu pracy musi być uzasadniony rodzajem pracy lub jej organizacją, np. może występować w teatrze, gdzie aktorzy spotykają się rano na próbach, potem mają przerwę, a wieczorem odbywa się spektakl.

Innym usprawiedliwieniem dwukrotnej pracy w tej samej dobie będzie praca w godzinach nadliczbowych wykonywana w razie konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu:

• ochrony życia lub zdrowia ludzkiego,
• ochrony mienia lub środowiska,
• usunięcia awarii.

Są to jedyne sytuacje, kiedy dwukrotna praca w tej samej dobie będzie dopuszczalna.

Dla celów dowodowych warto takie sytuacje szczegółowo udokumentować, aby w razie kontroli z Państwowej Inspekcji Pracy móc wytłumaczyć, dlaczego doszło do takiego naruszenia i nie zostać ukaranym mandatem, którego wartość może sięgać nawet 30 000 zł.

Przykład 2.

Pan Piotr pracuje jako pracownik techniczny w schronisku dla zwierząt. Podczas wichury drzewo spadło na ogrodzenie i uszkodziło boks dla zwierząt. Pracodawca wezwał pana Piotra o godzinie 4.30 do pracy. Dnia poprzedniego pan Piotr zaczął pracę o 7.00 i skończył o 15.00. Z uwagi na wyjątkową sytuację (usunięcie awarii), mimo że doszło do przekroczenia norm czasu pracy – dwukrotnej pracy w tej samej dobie, pracodawca nie będzie miał z tego powodu problemów w razie kontroli z PIP, gdyż sytuacja ta mieści się w katalogu przypadków, w których taka praca jest dopuszczalna.

Przykład 3.

Pani Joanna jest kadrową i w związku z wprowadzeniem Polskiego Ładu pracodawca zlecił jej wykonywanie dodatkowej pracy. Pracownica została poproszona, aby przyszła do pracy na godzinę 6.00. Poprzedniego dnia pani Joanna zaczęła pracę o 8.00 i pracowała do 16.00. W tej sytuacji pracodawca popełnia wykroczenie, gdyż powinien tak zorganizować pracę (np. zatrudnić dodatkowe osoby), aby pani Joanna nie musiała dwukrotnie rozpoczynać pracy w tej samej dobie, co jest zabronione. W tej sytuacji pracodawca popełnia wykroczenie i w razie kontroli z PIP może liczyć się z konsekwencjami finansowymi.

Zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku dwukrotna praca w tej samej dobie powinna być odpowiednio zrekompensowana.

Naruszenie doby pracowniczej a nadgodziny

Z tytułu pracy rozpoczynającej się dwukrotnie w tej samej dobie powstają nadgodziny dobowe. Za ich przepracowanie pracownikowi przysługuje oprócz normalnego wynagrodzenia dodatek powiększony o 50% za każdą godzinę (art. 151 § 1 kp). Należy mieć przy tym na uwadze, że nadgodziny mogą być zlecane tylko w wyjątkowych sytuacjach i nie mogą być stałym elementem planowania czasu pracy pracowników. Ograniczeniem w stosowaniu nadgodzin jest obowiązek zachowania 11-godzinnego odpoczynku dobowego, który oznacza, że pracodawca może zlecać pracownikom pracę maksymalnie przez 13 godzin na dobę.

Dwukrotna praca w tej samej dobie a ruchomy czas pracy?

Do naruszeń doby pracowniczej dochodzi przede wszystkim w ramach podstawowego systemu czasu pracy. Aby uniknąć problemów, pracodawca w tym zakresie może wprowadzić ruchomy czas pracy. Ponieważ zgodnie z art. 140 ¹ kp właśnie w ruchomym czasie pracy „ponowne wykonywanie pracy w tej samej dobie nie stanowi pracy w godzinach nadliczbowych”.

Przypomnijmy, że ruchomy czas pracy pozwala na ustalanie harmonogramów czasu pracy przewidujących różne godziny jej rozpoczynania (również w ramach jednej doby pracowniczej), a także na określanie przedziału czasu, w którym pracownik powinien rozpocząć pracę z określeniem liczby godzin do przepracowania danego dnia.

Wprowadzenie ruchomego czasu pracy w firmie nie może się odbyć na podstawie decyzji pracodawcy. Ta musi być poprzedzona konsultacjami ze związkami zawodowymi, o ile istnieją w zakładzie pracy, lub z przedstawicielami pracowników, jeżeli związki na terenie zakładu pracy nie działają.

Ruchomy czas pracy można też wprowadzić na wniosek pracownika.

Przykład 4.

Pani Jagoda ma dziecko w wieku przedszkolnym i wystąpiła do pracodawcy z wnioskiem o zastosowanie wobec niej ruchomego czasu pracy. W poniedziałki, środy i piątki ona odwozi dziecko do przedszkola na godzinę 6.30 i chciałaby zaczynać pracę o 7.00 i pracować do 15.00, natomiast we wtorki dziecko do przedszkola odprowadza jego ojciec i pani Jagoda chciałaby pracować od 8.00 do 16.00. Czy harmonogram pracy pani Jagody jest prawidłowy? Tak. Gdyż pani Jagoda złożyła pracodawcy wniosek o ruchomy czas pracy, a pracodawca wyraził zgodę na rozpoczynanie pracy o różnych porach (na przemian o 6.00 i 7.00) i mimo że w środy i piątki pani Jagoda zaczyna pracę wcześniej niż po upływie 24 godzin, nie narusza przepisów o dobie pracowniczej. Nie powstają też w związku z tym nadgodziny.

Naruszenie doby pracowniczej – podsumowanie

Dwukrotna praca w tej samej dobie jest pojęciem bardzo złożonym i przysparzającym wielu problemów pracodawcom. Należy mieć na uwadze normy kp, które ograniczają podejmowanie pracy 2 razy w ciągu doby pracowniczej.

Również w sytuacjach, kiedy taka praca jest dozwolona (np. w ruchomym czy przerywanym czasie pracy) także trzeba przestrzegać wielu zasad (jak np. prawa do 11-godzinnego odpoczynku dobowego), aby w razie kontroli nie być narażonym na sankcje z tytułu naruszenia praw pracowniczych.