Prawa i obowiązki niektórych grup pracowników zostały uregulowane w specjalnych ustawach nazywanych pragmatykami pracowniczymi. Należy do nich w szczególności Ustawa z dnia 21 listopada 2008 roku o pracownikach samorządowych. Zgodnie z art. 5 Kodeksu pracy (kp), jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, przepisy kodeksu stosuje się w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami; przepisy szczególne mają zatem pierwszeństwo przed przepisami Kodeksu pracy. Jakie konsekwencje niesie za sobą praca w godzinach nadliczbowych i jaka rekompensata należy się pracownikom samorządowym? O tym w poniższym artykule.
Pracownicy samorządowi
Zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 21 listopada 2008 roku o pracownikach samorządowych jej przepisy stosuje się do pracowników zatrudnionych w:
urzędach marszałkowskich oraz wojewódzkich samorządowych jednostkach organizacyjnych;
starostwach powiatowych oraz powiatowych jednostkach organizacyjnych;
urzędach gmin, jednostkach pomocniczych gmin, gminnych jednostkach budżetowych i samorządowych zakładach budżetowych;
biurach (ich odpowiednikach) związków jednostek samorządu terytorialnego oraz samorządowych zakładów budżetowych utworzonych przez te związki;
biurach (ich odpowiednikach) jednostek administracyjnych jednostek samorządu terytorialnego.
Praca w godzinach nadliczbowych
Pojęcie pracy w godzinach nadliczbowych zdefiniowano w art. 151 § 1 kp. Zgodnie z tym przepisem praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. Jest to definicja uniwersalna, odnosząca się również do pracowników samorządowych.
Dopuszczalność pracy w godzinach nadliczbowych
W myśl art. 151 § 1 kp polecenie pracy w godzinach nadliczbowych może być wydane w razie:
konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
szczególnych potrzeb pracodawcy.
Zgodnie z art. 178 kp bezwzględnie zakazane jest zatrudnianie w godzinach nadliczbowych pracownic w ciąży, a pracownika opiekującego się dzieckiem do ukończenia przez nie 4. roku życia wolno zatrudniać w godzinach nadliczbowych tylko za jego zgodą.
Nieco inaczej zagadnienie dopuszczalności pracy w godzinach nadliczbowych uregulowano w odniesieniu do pracowników samorządowych. Zgodnie z art. 42 ust. 2 ustawy o pracownikach samorządowych pracownik jest obowiązany wykonywać, na polecenie przełożonego, pracę w godzinach nadliczbowych, jeżeli wymagają tego potrzeby jednostki, w której jest zatrudniony. Obowiązek ten nie dotyczy kobiet w ciąży oraz, bez ich zgody, pracowników sprawujących pieczę nad osobami wymagającymi stałej opieki lub opiekujących się dziećmi w wieku do 8 lat (art. 42 ust. 3 ustawy o pracownikach samorządowych).
Rekompensata za pracę w godzinach nadliczbowych
Jak stanowi art. 1511 kp, za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługuje dodatek w wysokości:
1) 100% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających:
- w nocy,
- w niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy,
- w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy;
2) 50% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających w każdym innym dniu niż określony w pkt 1.
Dodatek w wysokości określonej w pkt 1 przysługuje także za każdą godzinę pracy nadliczbowej z tytułu przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym, chyba że przekroczenie tej normy nastąpiło w wyniku pracy w godzinach nadliczbowych, za które pracownikowi przysługuje prawo do dodatku w wysokości określonej w pkt 1 lub 2.
Alternatywnym rozwiązaniem jest rekompensata w postaci czasu wolnego. Mianowicie, w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych pracodawca, na pisemny wniosek pracownika, może udzielić mu w tym samym wymiarze czasu wolnego od pracy. Udzielenie czasu wolnego w zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych może nastąpić także bez wniosku pracownika. W takim przypadku pracodawca udziela czasu wolnego od pracy, najpóźniej do końca okresu rozliczeniowego, w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin nadliczbowych, jednakże nie może to spowodować obniżenia wynagrodzenia należnego pracownikowi za pełny miesięczny wymiar czasu pracy. W przypadkach rekompensaty w postaci czasu wolnego pracownikowi nie przysługuje dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych.
Analogiczna regulacja zawarta w ustawie o pracownikach samorządowych różni się istotnie od wyżej przytoczonych unormowań zawartych w Kodeksie pracy. Zgodnie bowiem z art. 42 ust. 4 wspomnianej ustawy pracownikowi samorządowemu za pracę wykonywaną na polecenie przełożonego w godzinach nadliczbowych przysługuje, według jego wyboru:
wynagrodzenie albo
czas wolny w tym samym wymiarze, z tym że wolny czas, na wniosek pracownika, może być udzielony w okresie bezpośrednio poprzedzającym urlop wypoczynkowy lub po jego zakończeniu.
Sytuacja pracownika samorządowego
Jak wynika z powyższego, rekompensata za pracę w godzinach nadliczbowych przysługująca pracownikowi samorządowemu może – podobnie, jak w przypadku ogółu pracowników (patrz unormowania Kodeksu pracy) – mieć charakter pieniężny albo ekwiwalentu w postaci czasu wolnego.
Skoro pracownikowi samorządowemu za pracę w godzinach nadliczbowych przysługuje tylko wynagrodzenie, a nie wynagrodzenie wraz z dodatkiem, to sytuacja tego pracownika w porównaniu do ogółu pracowników jest mniej korzystna. Podobnie jest w przypadku udzielania czasu wolnego. O ile pracownik samorządowy za pracę w godzinach nadliczbowych może otrzymać czas wolny zawsze w tym samym wymiarze, co wymiar pracy nadliczbowej (proporcja 1:1), to pracownicy podlegający w tym zakresie unormowaniom Kodeksu pracy otrzymują czas wolny w tym samym wymiarze, jeżeli sami wnoszą o udzielenie im rekompensaty w postaci czasu wolnego (proporcja 1:1), jednak gdy ta rekompensata jest udzielana z inicjatywy pracodawcy (nie na wniosek pracownika), czas wolny przysługuje im w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin nadliczbowych (proporcja 1:1,5).
W wyroku z 21 stycznia 2014 roku (P 26/12) Trybunał Konstytucyjny scharakteryzował relację między Kodeksem pracy a pragmatykami pracowniczymi (np. ustawą o pracownikach samorządowych), wskazując, że zgodnie z art. 5 kp jest to relacja ustawy ogólnej do ustawy szczególnej, co oznacza, że przepisy Kodeksu pracy stosuje się do pracowników objętych przepisami szczególnymi tylko w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami. W relacjach Kodeksu pracy i ustaw szczególnych (pragmatyk) nie obowiązuje zasada korzyści (uprzywilejowania) pracownika, która – z mocy art. 9 § 2 i 3 kp – rządzi relacjami między Kodeksem pracy i innymi ustawami z zakresu prawa pracy a tzw. autonomicznymi źródłami prawa pracy (układami zbiorowymi pracy, innymi porozumieniami zbiorowymi, regulaminami i statutami) oraz w obrębie źródeł autonomicznych, a także – na mocy art. 18 § 1 i 2 kp – między postanowieniami umów o pracę i innych aktów, na których podstawie powstaje stosunek pracy, a (wszystkimi) przepisami prawa pracy. Trybunał Konstytucyjny uznał w związku z tym, że pragmatyki mogą zawierać rozwiązania prawne mniej korzystne dla objętych nimi pracowników od regulacji kodeksowych.
Przykład 1.
Pracownik samorządowy otrzymuje wynagrodzenie zasadnicze w wysokości 4 000,00 zł oraz dodatek za wieloletnią pracę w wysokości 800,00 zł (20% wynagrodzenia zasadniczego), czyli razem 4 800,00 zł miesięcznie. W listopadzie 2023 roku pracownik wykonywał pracę w godzinach nadliczbowych przez 4 godziny. Jak wyliczy wynagrodzenie?
W celu obliczenia wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych dzielimy kwotę wynagrodzenia przez liczbę godzin wymiaru czasu pracy pracownika w analizowanym miesiącu:
4 800,00 zł / 160 godz. = 30 zł/godz.
Następnie otrzymaną stawkę godzinową mnożymy przez liczbę przepracowanych godzin nadliczbowych, w wyniku czego otrzymujemy kwotę wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych:
30 zł/godz. × 4 godz. = 120,00 zł.
Jest to pełne wynagrodzenie za pracę w godzinach nadliczbowych, gdyż pracownik nie ma prawa do dodatku do wynagrodzenia z tego tytułu.
Przykład 2.
Pracownik samorządowy przepracował w godzinach nadliczbowych w lipcu 2023 roku 16 godzin. Od 21 sierpnia (poniedziałek) do 1 września 2022 roku (piątek) miał on zaplanowany urlop wypoczynkowy. Czy pracodawca może zgodzić się na wniosek pracownika o wykorzystanie nadgodzin w dniach 17 i 18?
Pracodawca, na wniosek pracownika, może udzielił mu dwóch dni wolnych odpowiadających wspomnianym 16 godzinom pracy nadliczbowej (2 dni × 8 godzin), w dniach bezpośrednio poprzedzających ten urlop wypoczynkowy, czyli 17 (czwartek) i 18 (piątek) sierpnia. Soboty są dla tego pracownika dniami wolnymi wynikającymi z 5-dniowego tygodnia pracy.
Chociaż przepisy dotyczące rekompensowania pracy w godzinach nadliczbowych pracownikom samorządowym są mniej korzystne od przepisów Kodeksu pracy, to taki stan – zgodnie z wyżej przywołanym wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego – nie narusza przepisów Konstytucji RP. Trybunał wskazał, że pragmatyki pracownicze obowiązujące głównie w sektorze publicznym z reguły kompleksowo regulują stosunki pracy określonej kategorii pracowników, uwzględniając specyfikę ich pracy. Zazwyczaj stawiają większe wymagania selekcyjne kandydatom do tej pracy, przewidują większą dyspozycyjność pracowników, znaczne ograniczenia niektórych wolności oraz praw politycznych i gospodarczych, a także surowszą odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie obowiązków (zwykle odpowiedzialność dyscyplinarną). Jednakże rekompensują te niedogodności innymi, korzystniejszymi niż powszechnie obowiązujące, regulacjami – przede wszystkim większą trwałością stosunku pracy, gwarancją wypłacalności pracodawcy w zakresie wynagrodzenia za pracę, a także wyższymi niektórymi świadczeniami i w wielu przypadkach szczególną ochroną prawnokarną funkcjonariuszy publicznych.
Podsumowując, odmienne od ogólnie obowiązujących zasady rekompensowania pracownikom samorządowym pracy w godzinach nadliczbowych można uznać za uzasadnione szczególnym charakterem pracy tej grupy pracowników.
