Praca w godzinach nadliczbowych z reguły ma miejsce po upływie – w danym dniu – czasu pracy wynikającego z obowiązującego pracownika rozkładu. Kiedy nadgodziny przed godzinami pracy wymagają rozliczenia?
Godziny nadliczbowe
Pracą w godzinach nadliczbowych jest praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także realizowana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy, w razie:
- konieczności prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii;
- szczególnych potrzeb pracodawcy.
Za pracę w godzinach nadliczbowych, oprócz normalnego wynagrodzenia, przysługuje dodatek w wysokości:
- 100% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych przypadających: w nocy, w niedziele i święta niebędące dla pracownika dniami pracy, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, oraz w dniu wolnym od pracy udzielonym pracownikowi w zamian za pracę w niedzielę lub w święto, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy;
- 50% wynagrodzenia – za pracę w godzinach nadliczbowych w pozostałych przypadkach.
Ponadto w sytuacjach, w których nie doszło do przekroczenia obowiązującego pracownika dobowego wymiaru czasu, dodatek w wysokości 100% wynagrodzenia przysługuje za każdą godzinę pracy nadliczbowej z tytułu przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.
W zamian za czas przepracowany w godzinach nadliczbowych pracodawca, na pisemny wniosek pracownika, zamiast dodatku do wynagrodzenia może udzielić mu w tym samym wymiarze czasu wolnego od pracy; może to także nastąpić bez wniosku pracownika. W takim przypadku pracodawca udziela czasu wolnego od pracy najpóźniej do końca okresu rozliczeniowego w wymiarze o połowę wyższym niż liczba przepracowanych godzin nadliczbowych, jednakże nie może to spowodować obniżenia wynagrodzenia należnego pracownikowi za pełny miesięczny wymiar czasu pracy.
Dobowy wymiar czasu pracy i doba pracownicza
Dobowy wymiar czasu pracy wynosi standardowo 8 godzin. W niektórych dniach może on zostać zwiększony w ramach systemu równoważnego czasu pracy, w którym dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy jest równoważony krótszym dobowym wymiarem czasu pracy w niektórych dniach lub dniami wolnymi od pracy.
Zgodnie z art. 128 § 3 Kodeksu pracy do celów rozliczania czasu pracy pracownika przez dobę należy rozumieć 24 kolejne godziny, poczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy.
Przykład 1.
Pracownik, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, wykonuje pracę od poniedziałku do piątku, w godzinach 8:00–16:00. W tym przypadku każda doba pracownicza obejmuje 24 godziny, poczynając od godziny 8:00. Zatem ewentualna praca w godzinach nadliczbowych przypadać może na godziny między 16:00 a 8:00.
Nadgodziny przed godzinami pracy z grafiku
W przypadku wykonywania na polecenie pracodawcy pracy przed godziną wyznaczoną pracownikowi jako początek pracy w danym dniu mamy do czynienia z pracą w godzinach nadliczbowych – w związku z przekroczeniem obowiązującego pracownika dobowego wymiaru czasu pracy lub przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Przykład 2.
Pracownikowi, o którym mowa w przykładzie 1., pracodawca polecił dodatkowo wykonywanie pracy we wtorek w godzinach 6:00–8:00. W dobie poniedziałkowej, trwającej od 8:00 w poniedziałek do 8:00 we wtorek, pracownik przepracował 8 godzin między 8:00 a 16:00 w poniedziałek, a następnie jeszcze 2 godziny między 6:00 a 8:00 we wtorek, czyli w sumie 10 godzin. Oznacza to, że w analizowanej dobie pracownik przepracował 2 godziny jako godziny nadliczbowe, za co powinien otrzymać wynagrodzenie wraz ze stosownym dodatkiem, względnie, zamiast dodatku, czas wolny.
Przykład 3.
Pracownik, zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy, wykonuje pracę w poniedziałek od 8:00 do 16:00, a od wtorku do piątku – między godzinami 10:00 a 18:00. Kolejne doby pracownicze przypadają zatem na godziny między:
- 8:00 w poniedziałek a 8:00 we wtorek;
- 10:00 we wtorek a 10:00 w środę;
- 10:00 w środę a 10:00 w czwartek;
- 10:00 w czwartek a 10:00 w piątek;
- 10:00 w piątek a 10:00 w sobotę.
Pracodawca polecił pracownikowi dodatkowo, poza wspomnianym rozkładem, wykonywanie pracy we wtorek od 9:00 do 10:00. Wskutek tego nie doszło do przekroczenia wymiaru dobowego czasu pracy w żadnej z wyżej wymienionych dób pracowniczych, gdyż czas między 8:00 a 10:00 we wtorek do nich nie należy. Jednakże wskutek przepracowania dodatkowo wspomnianej 1 godziny doszło do przekroczenia przeciętnej tygodniowej normy czasu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym (w analizowanym tygodniu pracownik przepracuje bowiem nie standardowe 40 godzin, lecz 41 godzin), za co będzie mu przysługiwać, poza normalnym wynagrodzeniem, 100% dodatek.
Prawidłowe ustalenie rozkładu czasu pracy
Warto również zwrócić uwagę, że ustalając obowiązujący pracownika rozkład czasu pracy, należy zadbać o to, aby poszczególne doby pracownicze nie pokrywały się. W przeciwnym razie może dochodzić do naruszenia przepisów o czasie pracy.
Przykład 4.
Pracodawca ustalił dla pracownika wykonującego pracę w ramach podstawowego systemu czasu pracy następujący rozkład czasu pracy:
- poniedziałek – 10:00–18:00;
- wtorek – 8:00–16:00;
- środa – 8:00–16:00;
- czwartek – 8:00–16:00;
- piątek – 8:00–16:00.
Z pozoru może się wydawać, że rozkład ten respektuje normy czasu pracy określone w art. 129 § 1 Kodeksu pracy – pracownik w każdym dniu pracuje po 8 godzin i 40 godzin tygodniowo. W rzeczywistości jednak dochodzi do naruszeń 8-godzinnej normy dobowej, gdyż:
– w dobie od 10:00 w poniedziałek do 10:00 we wtorek pracownik wykonuje pracę przez 10 godzin (od 10:00 do 18:00 w poniedziałek i od 8:00 do 10:00 we wtorek);
– w dobach:
- od 10:00 we wtorek do 10:00 w środę;
- od 10:00 w środę do 10:00 w czwartek;
- od 10:00 w czwartek do 10:00 w piątek;
- i od 10:00 w piątek do 10:00 w sobotę
pracownik wykonuje co prawda pracę przez 8 godzin (od 10:00 do 16:00 jednego dnia i od 8:00 do 10:00 dnia następnego), jednak praca wykonywana jest z przerwą, której nie powinno być w systemie podstawowego czasu pracy – nawet gdyby pracownik pracował w ramach systemu przerywanego czasu pracy, zgodnie z art. 138 Kodeksu pracy, wspomniana przerwa przekraczałaby maksymalną długość przewidzianą w tym przepisie (5 godzin), ponieważ w analizowanym przypadku przerwa trwa od 16:00 jednego dnia i do 8:00 dnia następnego.
Wykonywanie pracy przed godzinami wyznaczonymi pracownikowi w obowiązującym go rozkładzie pracy jest prawnie dopuszczalne, chociaż pracodawca musi wziąć wówczas pod uwagę konieczność zrekompensowania pracownikowi takiej pracy jako pracy w godzinach nadliczbowych. Realizowanie pracy przed standardowymi godzinami wyznaczonymi przez pracodawcę nie będzie miało charakteru pracy w nadgodzinach, gdy będzie wynikać z samowolnej decyzji pracownika (tj. gdy nie wystąpią wskazane na wstępie kodeksowe przesłanki uzasadniające wykonywanie pracy w godzinach nadliczbowych).
