Prawo o układach zbiorowych pracy – nowe zasady w roku 2025

Mimo że w teorii pracodawca i pracownik są sobie równi, to nie da się ukryć, że w większości przypadków to ten pierwszy stoi na pozycji wygranej. On zatrudnia, wypłaca wynagrodzenie i wydaje polecenia. Niejednokrotnie przy tym wykorzystuje tę sytuację i stara się w jak najwyższym stopniu wyzyskać swoich podopiecznych. Aby zminimalizować możliwość wystąpienia takich wypadków, stworzone zostały związki zawodowe, które organizują pracowników w większe grupy mające siłę przebicia i mogące dyktować swoje warunki. Uprawnienia związków mają się teraz jeszcze zwiększyć, na początku 2025 roku wchodzi bowiem w życie prawo o układach zbiorowych. Co znajdziemy w ustawie?

Prawo o układach zbiorowych pracy – na razie tylko projekt

Na wstępie podkreślmy, że na chwilę pisania tego tekstu, tj. sierpień 2024 roku, mamy do czynienia z projektem ustawy. Stąd też ostateczny kształt ustawy może się nieco różnić od tego, co wiadomo jest nam dzisiaj. Mimo to ministerstwo pracy zakłada, że ustawa wejdzie w życie 1 stycznia 2025 roku, czyli całkiem niedługo. Warto zatem zapoznać się z nowymi postulatami już teraz.

Cel zmian

Projekt ustawy o układach zbiorowych pracy i porozumieniach zbiorowych, bo tak ma nazywać się nowy akt prawny, zakłada wyodrębnienie z Kodeksu pracy osobnej regulacji dotyczącej układów zbiorowych i unormowanie jej w odrębnym dokumencie. Prawodawca zamierza od nowa zbudować definicję „pracodawcy” na potrzeby zbiorowych stosunków pracy. Jak wskazuje się w uzasadnieniu projektu, wyodrębnienie regulacji do osobnej ustawy jest konieczne, gdyż zgodnie z § 147 ust. 1 Zasad techniki prawodawczej, stanowiących załącznik do rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów z 20 czerwca 2002 roku w sprawie „Zasad techniki prawodawczej”, jeżeli w ustawie lub innym akcie normatywnym ustalono znaczenie danego określenia w drodze definicji, w obrębie tego aktu nie wolno posługiwać się tym określeniem w innym znaczeniu.

Ponadto nowe prawo o układach zbiorowych ma realizować najistotniejsze postulaty zgłaszane przez ostatnie lata przez partnerów społecznych. W szczególności chodzi o te dotyczące uproszczenia procedury zawierania oraz rejestrowania układów zbiorowych pracy.

W ostatnich latach zauważono kryzys układów zbiorowych pracy i zmniejszenie znaczenia tego typu porozumień. Aby temu przeciwdziałać, wymagana jest zmiana podejścia i strategii partnerów społecznych oraz przebudowa ram prawnych. Obecne przepisy nie premiują negocjacji układowych, a wręcz je utrudniają i tym samym demotywują partnerów społecznych do podejmowania rozmów ze związkami pracodawców. Jako największą niedogodność wskazuje się wymóg rejestracji układu, który przedłuża procedurę zawarcia układu zbiorowego. Uproszczenie trybu zawierania oraz rejestrowania układów powinno przyczynić się do zwiększenia liczby zawieranych porozumień.

Prawo o układach zbiorowych ma motywować strony do negocjacji

Oczekiwania wobec nowej ustawy są proste, prawo o układach zbiorowych ma ożywić motywację związków zawodowych do podejmowania negocjacji oraz zwiększyć zakres stosowania porozumień zbiorowych.

Znajdujące się w projekcie przepisy mają za zadanie zrównoważenie praw i obowiązków związków zawodowych oraz pracodawców i ich organizacji. Aby ułatwić i przyspieszyć cały proces zawierania porozumień, zrezygnowano ze skomplikowanej procedury rejestracyjnej oraz przyjęto zasady mające zwiększyć dynamikę prowadzenia rokowań poprzez ich coroczną ocenę. W celu zachęcenia pracodawców do zawierania układów (co obecnie nie jest wcale łatwe) wprowadzono możliwość ustanawiania układów zbiorowych pracy na czas określony. Dzięki takiemu rozwiązaniu pracodawcy nie będą związani nimi w nieskończoność i da im to możliwość podejmowania nowych rokowań, jak również aktualizacji i modyfikacji zawartych już postanowień.

Ponadto w ramach prowadzonych rokowań będzie można wskazać, czy propozycje układu mają zawierać zarządzenia o charakterze kompleksowym, czy jedynie zmieniać niektóre elementy układów funkcjonujących już w przedsiębiorstwie.

Nowa, prostsza procedura rejestrowa

Pierwszym i zdaje się najistotniejszym postulatem wprowadzonym do projektu ustawy jest uproszczenie procesu rejestrowania układów zbiorowych pracy zakładowych oraz tych ponadzakładowych. Zrezygnowano z dotychczasowej skomplikowanej procedury wymagającej przesyłania treści układów czy prowadzenia korespondencji wyłącznie w formie pisemnej. Teraz rejestracja ma odbywać się poprzez system informatyczny. Wpis do Krajowej Ewidencji Układów Zbiorowych Pracy (KEUZP) dokonywany będzie online na specjalnie przygotowanym formularzu elektronicznym.

Elektronizacja ma przyspieszyć i ułatwić cały proces prowadzenia ewidencji. Wpis będzie dokonany już z chwilą otrzymania przez zgłaszającego potwierdzenia z systemu o przyjęciu wniosku.

Co więcej, podmioty zainteresowane otrzymają łatwiejszy dostęp do bazy układów zbiorowych. Projekt bowiem przewiduje utworzenie elektronicznej tablicy, na której możliwe będzie proste wyszukiwanie danych o porozumieniach. Tutaj jednak należy zwrócić uwagę na jedną kwestię z tym związaną. Mimo że dane zawarte w bazie KEUZP mają status informacji o charakterze publicznym, to sama treść układu może być ukryta. O tym, czy zostanie ona udostępniona publicznie, mogą bowiem decydować jedynie strony zawartego układu.

W KEUZP będą ewidencjonowane również porozumienia zbiorowe zawarte na podstawie innych ustaw, tj.:

• porozumienie o zawieszeniu stosowania przepisów prawa pracy;
• porozumienie o stosowaniu mniej korzystnych warunków zatrudnienia;
• porozumienie w sprawie ustalenia zasad wykonywania pracy zdalnej;
• porozumienie o przedłużeniu okresu rozliczeniowego czasu pracy;
• porozumienie w sprawie wykazu prac w porze nocnej;
• porozumienie zawierane w związku z przejściem zakładu pracy na nowego pracodawcę;
• porozumienie zawierane w związku z prowadzeniem sporu zbiorowego, porozumienie zawierane po zakończeniu mediacji oraz porozumienie zawierane w postępowaniu przed kolegium arbitrażu społecznego.

Będzie można korzystać z mediatora

Każda ze stron chce wywalczyć dla siebie jak najdogodniejsze warunki. Nie dziwi zatem, że niekiedy dojście do porozumienia jest bardzo trudne, gdyż nikt nie chce iść na ustępstwa. Tutaj wkracza mediator. Ma on na celu ułatwienie stronom prowadzenie rokowań nad układem. Jak wskazuje uzasadnienie projektu, w sytuacji, gdyby strona związkowa i pracodawcza nie mogła dojść do kompromisu, ma istnieć możliwość stosowania przepisów o rozwiązywaniu sporów zbiorowych, w tym w zakresie skorzystania z profesjonalnej pomocy mediatora. Osoba ta dawałaby gwarancję bezstronności i pomagała w osiągnięciu rozwiązań korzystnych dla obu stron.

Układ zbiorowy pracy teraz na czas określony

Kolejnym postulatem jest zwiększenie dynamiki rokowań. Pomóc w tym ma wprowadzenie określonego czasu obowiązywania układu. Aktualnie istnieje możliwość zawierania porozumień na czas nieokreślony. Taki mechanizm doprowadził do zastoju negocjacji stron, co jest niekorzystne zarówno dla pracodawcy, jak i związków zawodowych (pracowników). Strony często nie dokonywały ani przeglądu postanowień, ani nie aktualizowały rozwiązań zawartych w układach. Brak rokowań sprawiał także, że podmioty nim objęte nie miały szans na rezygnację z uczestniczenia w układzie.

Nowe prawo o układach zbiorowych ma to zmienić. Przewidziano dwa okresy obowiązywania układu, 5 lat dla układu zakładowego oraz 10 lat dla układu ponadzakładowego. Jednocześnie będzie istniała możliwość przedłużenia obowiązywania porozumień, odpowiednio o 5 i 10 lat.

Możliwość wystąpienia z układu ponadzakładowego

Kolejnym elementem zachęcającym do zawierania układów zbiorowych jest łatwiejsza możliwość wystąpienia z układu ponadzakładowego przez pracodawcę. Dotychczas przedsiębiorcy niebędący stroną uprawnioną do dokonywania zmian w porozumieniu musieli zwracać się do stron układu, czyli związków zawodowych lub organizacji pracodawców o wykreślenie ich z listy podmiotów będących w układzie.

Teraz pracodawcy będą mogli dokonywać tego samodzielnie. Ułatwienie będzie jednak dotyczyło jedynie tych przedsiębiorstw, które z przyczyn ekonomicznych nie będą w stanie realizować zawartych zapisów porozumienia ponadzakładowego, a z uwagi na różne problemy organizacyjne same strony układu nie będą miały możliwości podjęcia rokowań nad nowym protokołem dodatkowym.

Uproszczenie procedury rozszerzenia układu

Ważną propozycją jest również uproszczenie procedury rozszerzenia układu. Aktualnie o rozszerzenie mogły wnioskować jedynie organizacje pracodawców i ponadzakładowych organizacji związkowych, które zawarły układ. Dodatkowym warunkiem jest istnienie ważnego interesu społecznego oraz prowadzenie działalności gospodarczej takiej samej lub zbliżonej do działalności pracodawców objętych tym układem.

Po zmianach z wnioskiem do ministra właściwego do spraw pracy o rozszerzenie układu ponadzakładowego zwracać się będzie wspólnie pracodawca nieobjęty żadnym układem i działająca u niego organizacja związkowa. Celem regulacji jest pozostawienie oceny zasadności rozszerzenia układu temu podmiotowi, który sam będzie wnioskował o objęcie go istniejącym ponadzakładowym układem zbiorowym pracy.

Prawo o układach zbiorowych – otwarty katalog spraw

Jak wskazuje projekt ustawy, zakładowy układ zbiorowy pracy lub ponadzakładowy układ zbiorowy pracy będzie zawierany w celu określenia treści stosunków pracy lub innych stosunków prawnych będących podstawą wykonywania pracy zarobkowej oraz warunków jej wykonywania. Będzie można go również zawrzeć w celu określenia spraw nieuregulowanych w przepisach prawa pracy w sposób bezwzględnie obowiązujący.

Zakres przedmiotowy układu zbiorowego pracy będzie obejmował sprawy dotyczące w szczególności:

1. wymiaru i norm czasu pracy;
2. systemów i rozkładów czasu pracy;
3. pracy w godzinach nadliczbowych;
4. wymiaru urlopu wypoczynkowego;
5. warunków wynagradzania;
6. organizacji pracy;
7. bezpieczeństwa i higieny pracy, w tym zagrożeń psychospołecznych;
8. przeciwdziałania naruszaniu godności oraz innych dóbr osobistych pracownika, naruszaniu zasady równego traktowania w zatrudnieniu i mobbingowi;
9. tworzenia zakładowego funduszu świadczeń socjalnych;
10. trybu i warunków podejmowania rokowań, reprezentacji stron i udziału ekspertów oraz pozostałych kwestii prowadzenia dialogu społecznego.