Jednym ze sposobów zabezpieczenia wierzytelności jest stworzenie umowy, w oparciu o którą dłużnik przenosi na wierzyciela własność rzeczy z zastrzeżeniem, że po spłacie wierzytelności własność ta wraca do dłużnika. Taka forma zabezpieczenia najczęściej stosowana jest w bankach, w szczególności w odniesieniu do zabezpieczenia kredytów. W artykule odpowiadamy na czym polega przewłaszczenie na zabezpieczenie.
Warunki umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie
Jakie kwestie powinny uregulować strony w umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie? W umowie należy jak najdokładniej określić wzajemne prawa, dokładnie opisać zabezpieczoną wierzytelność, możliwości korzystania z wierzytelności przez strony, warunki realizacji prawa własności czy moment przeniesienia własności. Warto podkreślić, że pierwszorzędne znaczenie powinno stanowić określenie formy przeniesienia własności, które może być bezwarunkowe lub ustanowione pod warunkiem rozwiązującym spłatę wierzytelności.
Jeśli strony umówiły się na bezwarunkowe przeniesienie własności konieczne dla realizacji funkcji zabezpieczenia tej wierzytelności będzie zapisanie, że po spłacie długu wierzyciel przenosi zwrotnie własność rzeczy na dłużnika. Warto dodać, że wierzyciel może korzystać ze swojego prawa tylko w zakresie niezbędnym do zabezpieczenia wierzytelności.
W umowie mogą znaleźć się także zapisy, które będą regulować kwestie przestrzegania postanowień umowy, dotyczących korzystania przez dłużnika z przedmiotu przewłaszczenia, w tym celu można ustanowić osobę dozorującą. Ponadto warto zapisać w umowie obowiązek poinformowania wierzyciela o możliwości sprzedaży przedmiotu przewłaszczenia po upływie terminu spłaty długu, obowiązek poinformowania o egzekucji z własności lub upadłości dłużnika, istnienie innych form zabezpieczeń na przedmiocie przewłaszczenia i kolejności ich realizacji.
Strony mogą posiłkować się przepisami kodeksu cywilnego dotyczącymi prawnego stosunku zależnego
Zgodnie z art. 336 kc:
“(...) posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten kto nią faktycznie włada jak użytkownik, zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny)”.
Zatem dłużnik staje się posiadaczem zależnym na podstawie ustaleń wynikających z umowy przewłaszczenia na zabezpieczenia wierzytelności, a w zakresie nieuregulowanym w umowie będą miały zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego. Warto dodać, że istnieją przypadki, w których kodeks cywilny reguluje prawo własności w taki sposób, że niemożliwe będzie przeniesienie własności pod warunkiem. Zatem jeśli mamy do czynienia z nieruchomością, to zgodnie z art. 157 kc:
“(...) własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu. Jeżeli umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości została zawarta pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu, to do przeniesienia własności potrzebne jest dodatkowe porozumienie stron obejmujące ich bezwarunkową zgodę na niezwłoczne przejście własności”.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie w wierzytelności w prawie bankowym.
Zgodnie z art. 101 Prawa bankowego:
“(...) zabezpieczenie wierzytelności banku może być dokonane w drodze przeniesienia na bank przez dłużnika lub osobę trzecią, do czasu spłaty zadłużenia wraz z należnymi odsetkami i prowizją, prawa własności rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych. W przypadku gdy przeniesiona została własność rzeczy określonej co do gatunku lub zbioru rzeczy, dłużnik lub osoba trzecia obowiązani są wyodrębnić i oznaczyć rzecz lub zbiór rzeczy oraz jeżeli umowa nie stanowi inaczej - prowadzić ewidencję zmian w zakresie przedmiotu przewłaszczenia”.
W umowach przewłaszczenia na zabezpieczenie stosowanych w bankach należy określić sposoby zwrotnego przejścia własności przewłaszczonej rzeczy. Zatem w sytuacji zabezpieczenia wierzytelności pod warunkiem zawieszającym, jeśli dłużnik nie dokona spłaty zadłużenia we wskazanym terminie, własność rzeczy przechodzi na bank. Dopiero uregulowanie przez dłużnika rat kredytu czy zaległych odsetek może spowodować ponowne przeniesienie na niego własności.
W przypadku przewłaszczenia na zabezpieczenia wierzytelności pod warunkiem rozwiązującym, wierzyciel staje się właścicielem rzeczy, a ponowne przeniesienie własności rzeczy na dłużnika następuje po spłacie przez niego zadłużenia. W powyższych umowach strony powinny wskazać termin, po upływie którego nastąpi definitywne potwierdzenie prawa własności po stronie wierzyciela.
W oparciu o powyższe umowy przewłaszczenia warto pamiętać, że dłużnicy mogą użytkować rzeczy ruchome. Jednak w przypadku niewłaściwego użytkowania rzeczy, wierzyciel może odebrać rzecz. Wynika to między innymi z art. 716 kc:
“(...) jeżeli biorący używa rzeczy w sposób sprzeczny z umową albo z właściwościami lub z przeznaczeniem rzeczy, jeżeli powierza rzecz innej osobie nie będąc do tego upoważniony przez umowę ani zmuszony przez okoliczności albo jeżeli rzecz stanie się potrzebna użyczającemu z powodów nieprzewidzianych w chwili zawarcia umowy, użyczający może żądać zwrotu rzeczy, chociażby umowa była zawarta na czas oznaczony”.
Warto dodać, że w przypadku braku płatności, mimo upływu terminu spłaty zadłużenia, wierzyciel może sprzedać przewłaszczoną rzecz bez sądowego postępowania egzekucyjnego. Zatem przy umowie przewłaszczenia na zabezpieczenie wierzyciel nie musi dysponować tytułem wykonawczym. Natomiast kwotę otrzymaną ze sprzedaży rzecz ruchomej, wierzyciel może zaliczyć na zabezpieczony dług. Wierzyciel może oddać przewłaszczoną rzecz do odpłatnego użytkowania osobie trzeciej i w ten sposób zaspokoić zadłużenie.
Zatem w umowach przewłaszczenia na zabezpieczenie wykorzystywanych w bankach mają zastosowanie przepisy prawa bankowego, ale przede wszystkim regulacje zawarte w kodeksie cywilnym. Warto dodać, że umowy przewłaszczenia w bankach stosowane są jako dodatkowe zabezpieczenie wierzytelności, ponieważ może zdarzyć się tak,, że dłużnik sprzeda rzecz ruchomą przed powstaniem zaległości w spłacie rat kredytowych. Zatem umowy bankowe muszą być dodatkowo zabezpieczone. Wysokość zabezpieczonej wierzytelności powinna być adekwatna do jej zabezpieczenia prawnego i nie może prowadzić do wygórowanej kwoty i nadmiernej korzyści uzyskanej przez wierzyciela.
Ponadto w wyroku Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 2 lutego 2018 sygn. I ACa 724/17 wskazano, że:
“(...) intencją umowy przewłaszczenia na zabezpieczenie nie jest samo przeniesienie własności rzeczy celem zaspokojenia zobowiązania (np. z umowy pożyczki), ale odpowiednia ochrona interesów wierzyciela na wypadek niewywiązania się przez dłużnika ze swoich obowiązków. Zaspokojenie wierzyciela z przewłaszczonej rzeczy następuje nie z chwilą, gdy nabywa on rzecz na własność, bo to ma miejsce w momencie zawarcia umowy przewłaszczenia (art. 155 § 1 kc.), ale z chwilą, gdy podejmuje czynności prowadzące do zaspokojenia się z tej rzeczy w celu umorzenia w całości lub w części zabezpieczonej wierzytelności”.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie jest umową, która służy zabezpieczeniu wierzytelności. W oparciu o taką umowę, dłużnik przenosi własność rzeczy na wierzyciela, który zobowiązuje się do korzystania z tej własności tylko w niezbędnym zakresie. Dłużnik korzysta z przedmiotu przewłaszczenia, jednak bez prawa własności do niego. Przy zawieraniu umów przewłaszczenia na zabezpieczenie, co do zasady stosujemy przepisy kodeksu cywilnego, w szczególności o przeniesieniu własności rzeczy pod warunkiem. Przeniesienie własności ruchomości powinno odbywać się w oparciu o umowę zastrzeżoną pod warunkiem rozwiązującym.
Po spłacie długu przestają obowiązywać skutki przewłaszczenia. Należy pamiętać, że własność nieruchomości nie należy przenosić pod warunkiem. Jeśli chodzi o przeniesienie własności nieruchomości w pierwsze kolejności należy zawrzeć umowę o bezwarunkowym przeniesieniu własności nieruchomości wraz z jednoczesnym zobowiązaniem się przez wierzyciela do zwrotnego przeniesienia własności pod warunkiem zawieszającym, gdy zabezpieczona wierzytelność zostanie spłacona.
