W Polsce co do zasady nie istnieje obowiązek korzystania ze wsparcia adwokata lub radcy prawnego. Istnieją jednak okoliczności, w których udział takiego prawnika jest w zasadzie niezbędny. Mowa oczywiście o tzw. przymusie adwokacko-radcowskim. Czy przymus adwokacko-radcowski dotyczy także przedsiębiorców?
Przymus adwokacko-radcowski
Pod pojęciem przymusu adwokacko-radcowskiego kryje się obowiązek korzystania z pomocy wykwalifikowanego prawnika, jakim jest adwokat lub radca prawny. Ustawodawca wskazuje w przepisach różnych ustaw, kiedy posiadanie zawodowego pełnomocnika jest niezbędne do przeprowadzenia konkretnego postępowania. Najczęściej dotyczy to spraw prowadzonych przed obliczem najwyższych organów sądowniczych w Polsce, takich jak chociażby Sąd Najwyższy, Naczelny Sąd Administracyjny lub Trybunał Konstytucyjny.
W przypadku postępowania cywilnego omawiany przymus pojawi się na każdym etapie postępowania toczącego się przed Sądem Najwyższym, wliczając w to już sam etap konstruowania i składania skargi kasacyjnej do SN.
Z kolei w przypadku postępowania karnego przymus adwokacko-radcowski pojawi się w następujących sytuacjach:
- przy wnoszeniu subsydiarnego aktu oskarżenia,
- przy składaniu kasacji,
- przy składaniu skargi na wyrok sądu odwoławczego,
- przy składaniu apelacji od wyroku sądu okręgowego orzekającego jako sąd pierwszej instancji,
- przy składaniu wniosku o wznowienie postępowania.
W ramach postępowania sądowo-administracyjnego konieczność uczestnictwa adwokata lub radcy prawnego pojawi się:
- przy wnoszeniu skargi kasacyjnej od wyroku wojewódzkiego sądu administracyjnego do Naczelnego Sądu Administracyjnego,
- przy wnoszeniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego zażalenia na postanowienie wojewódzkiego sądu administracyjnego o odrzuceniu skargi kasacyjnej,
- przy wnoszeniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego skargi o wznowienie postępowania,
- przy wnoszeniu do Naczelnego Sądu Administracyjnego skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Jeśli przymus adwokacko-radcowski nie zostanie zrealizowany już na początku odpowiedniego postępowania sądowego, to nie zostanie ono w ogóle zainicjowane. Strona nie może w powyższych sprawach reprezentować siebie samodzielnie, chyba że sama jest zawodowym prawnikiem lub posiada odpowiedni tytuł naukowy z dziedziny prawa.
Przymus adwokacko-radcowski dla przedsiębiorców
Podmioty prowadzące jakąkolwiek działalność gospodarczą mogą aktywnie uczestniczyć w różnych postępowaniach sądowych. Dotyczy to zarówno osób fizycznych prowadzących jednoosobowe działalności, jak i osób prawnych wpisywanych chociażby do Krajowego Rejestru Sądowego. W praktyce oznacza to, że przedsiębiorca może pozywać, być pozywany, być wnioskodawcą albo uczestnikiem postępowania.
Biorąc pod uwagę powyższe, należy jednoznacznie stwierdzić, że przymus adwokacko-radcowski jest stosowany niezależnie od tego, czy strona albo uczestnik toczącego się postępowania jest przedsiębiorcą, czy też nie ma do czynienia z żadną działalnością gospodarczą. Przymus ten dotyczy w takiej samej mierze polskich, jak i zagranicznych przedsiębiorców.
Jeśli przedsiębiorca ma wykształcenie lub wiedzę prawniczą, a mimo tego nie zamierza korzystać z obowiązkowego wsparcia adwokata lub radcy prawnego, to tak naprawdę nie zainicjuje samodzielnie odpowiedniego postępowania przed SN, NSA lub TK. Nie bierzemy oczywiście pod uwagę okoliczności, w których taka osoba sama jest zawodowym prawnikiem, bo wówczas może reprezentować się sama.
Postanowienie SN z 12 kwietnia 2022 roku (sygn. akt I NSP 86/22)
Celem przymusu adwokacko-radcowskiego jest zapewnienie, aby środki zaskarżenia kierowane do Sądu Najwyższego odpowiadały ustawowym wymaganiom i prezentowały poziom merytoryczny, jakiego można oczekiwać od osoby uprawnionej do świadczenia profesjonalnej pomocy prawnej. Cel ten nie może zostać zrealizowany, jeżeli adwokat lub radca prawny jedynie popiera środek zaskarżenia wniesiony bezpośrednio przez stronę lub też jedynie sygnuje własnym podpisem środek zaskarżenia sporządzony przez stronę osobiście.
Koszt stosowania przymusu adwokacko-radcowskiego
Przedsiębiorca, który dochodzi do etapu sprawy sądowej, na którym niezbędna jest pomoc zawodowego prawnika, ma dwie możliwości działania:
- wynająć dowolnego adwokata lub radcę prawnego, który będzie go reprezentował w ramach szczególnego postępowania sądowego,
- skorzystać ze wsparcia adwokata lub radcy prawnego ustanowionego z urzędu.
W przypadku tej drugiej opcji niezbędne staje się jednak uzyskanie prawnika na cele szczególnego postępowania przed SN, NSA lub TK. Przedsiębiorcy mogą wnioskować o pomoc prawną z urzędu już na samym początku sprawy sądowej, tj. w ramach sądu I instancji. Pamiętajmy jednak, że przyznany adwokat lub radca prawny co do zasady będzie działał aż do zakończenia sprawy w tzw. normalnym trybie, czyli do zakończenia postępowania w I lub II instancji (w postanowieniu ustanawiającym urzędowego prawnika jest to wyraźnie zaznaczone). Pomoc prawna z urzędu nie obowiązuje więc co do zasady w ramach postępowań nadzwyczajnych, gdzie wymagana jest obecność adwokata lub radcy prawnego. Przedsiębiorca musi pamiętać, aby przed zainicjowaniem sprawy w SN, NSA lub TK złożyć nowy wniosek o przydzielenie mu prawnika z urzędu lub pomyśleć o tym już na etapie składania pierwszego takiego wniosku przed sądem I lub II instancji.
W przypadku, gdy przedsiębiorca decyduje się wynająć prawnika na własny koszt, musi liczyć się ze sporym wydatkiem. Adwokaci i radcowie prawni dosyć niechętnie podejmują się spraw przed Sądem Najwyższym, Naczelnym Sądem Administracyjnym lub Trybunałem Konstytucyjnym, ponieważ tego rodzaju sprawy należą do tych najtrudniejszych. W przypadku przegranej prawnik powinien obawiać się nie tylko swojego klienta, lecz także własnego samorządu zawodowego, który jest informowany o poniesionej porażce. Takie działanie jest celowe, ponieważ ma zmniejszyć liczbę spraw składanych do najwyższych organów sądowych w Polsce. Jeśli prawnik nie ma pewności, że wygra daną sprawę, nie powinien jej w ogóle inicjować, ponieważ może ponieść z tego tytułu odpowiedzialność dyscyplinarną, a niekiedy nawet i odszkodowawczą względem swojego klienta. Wynagrodzenie adwokatów i radców prawnych, którzy zechcą wziąć udział w nadzwyczajnych postępowaniach sądowych, nierzadko opiewa na kwoty kilkunastu lub kilkudziesięciu tysięcy złotych. Taka cena ma bowiem zrekompensować im ryzyko ewentualnej przegranej.
W przypadku prawnika ustanowionego z urzędu do wykonania przymusu adwokacko-radcowskiego sprawa jego wynagrodzenia wygląda zupełnie inaczej. Jest to wówczas koszt Skarbu Państwa, którego nie musi obawiać się przedsiębiorca. W praktyce wynagrodzenie takiego adwokata lub radcy prawnego jest pokrywane z podatków wszystkich obywateli, nawet jeśli sprawa zostanie ostatecznie przegrana. W tym zakresie ustanowiona pomoc prawna z urzędu nie musi zgadzać się na zainicjowanie specjalnej procedury sądowej, jeśli uzna, że szanse na wygraną są niewielkie. Prawnik z urzędu także ponosi odpowiedzialność dyscyplinarną i odszkodowawczą, jeśli okaże się, że sprawa przed SN, NSA lub TK była od samego początku bezzasadna.
Trudność postępowań specjalnych, długość ich trwania oraz wysokie ryzyko porażki sprawiają, że tylko niewielka liczba adwokatów lub radców prawnych w Polsce decyduje się przyjmować tego rodzaju sprawy – bez względu na to, czy mówimy o wynajętym prawniku, czy też ustanowionym z urzędu.
Podsumowanie
Przymus adwokacko-radcowski to obowiązek ustanowienia zawodowego prawnika do reprezentacji strony lub uczestnika postępowania sądowego dla sprawy, która ma trafić przed oblicze Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego lub Trybunału Konstytucyjnego. Przymus ten w takim samym stopniu obciąża osoby fizyczne prowadzące i nieprowadzące działalności gospodarczej – jest więc obowiązkowy dla każdego przedsiębiorcy, jeśli takie wymogi będzie stawiała odpowiednia ustawa. Przymus może być w praktyce zrealizowany poprzez wynajęcie adwokata lub radcy prawnego na własny koszt, jak również uzyskanie go w ramach tzw. pomocy prawnej z urzędu, a więc na koszt Skarbu Państwa.
