Zgodnie z obowiązkami, które na kraje członkowskie nałożyła Unia Europejska, konieczne stało się wdrożenie procedur dotyczących sygnalistów – osób, które w zakładzie pracy zgłaszają różnego rodzaju nieprawidłowości. W procedurze trzeba ustalić, w jaki sposób sygnaliści mogą dokonywać zgłoszeń, a także jaka przysługuje im ochrona. Zabronione są działania odwetowe wobec sygnalistów, co wydaje się oczywiste. Jakie sankcje grożą przedsiębiorcy za to, że utrudnia zgłaszanie nieprawidłowości, a także w sytuacji, gdy podejmie działania odwetowe wobec sygnalisty? Na te pytania odpowiedź zostanie udzielona w dalszej części artykułu.
Kim są sygnaliści?
Zgodnie z Ustawą z dnia 14 czerwca 2024 roku o ochronie sygnalistów sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą. W szczególności jest to pracownik, pracownik tymczasowy, osoba wykonująca zadania na podstawie umowy cywilnoprawnej, przedsiębiorca, prokurent, wspólnik, akcjonariusz, członek organu, wolontariusz, stażysta. Pełny katalog zawarty jest w ustawie.
Kto ma obowiązek wprowadzenia procedury dot. sygnalistów?
W każdym podmiocie powinny być przestrzegane zasady dotyczące ochrony sygnalistów. Zgodnie z przepisami obowiązkowe jest wprowadzenie tzw. zgłoszeń wewnętrznych w podmiotach, na których rzecz, według stanu na 1 stycznia lub 1 lipca danego roku, wykonuje pracę zarobkową co najmniej 50 osób. Nie dotyczy to podmiotu prawnego wykonującego działalność w zakresie usług, produktów i rynków finansowych oraz przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu, bezpieczeństwa transportu i ochrony środowiska, objętych zakresem stosowania aktów prawnych Unii Europejskiej wymienionych w części I.B i II załącznika do dyrektywy 2019/1937.
Sposoby dokonywania zgłoszeń przez sygnalistów
Pracodawca – podmiot, powinien udostępnić pracownikom i innym osobom, określonym w ustawie jako mogącym być sygnalistami, sposoby przekazywania zgłoszeń wewnętrznych. Sposoby te obejmują co najmniej możliwość dokonywania zgłoszeń:
- ustnie,
- pisemnie.
Z ustnego zgłoszenia należy sporządzić protokół, który będzie jego dokładną transkrypcją, albo nagrać tę rozmowę.
Zgodnie z ustawą możliwe jest przyjmowanie zgłoszeń anonimowych, ale nie jest to obowiązkowe.
Przykład 1.
Pani Marta prowadząca duży sklep z artykułami papierniczymi, zatrudniająca 70 osób, wprowadziła w zakładzie pracy regulamin ochrony sygnalistów. Wskazała w nim, że zgłoszenia mogą być dokonywane w formie ustnej lub pisemnej, w tym za pośrednictwem adresu e-mail: sygnal@papier.xyz.pl. Równocześnie nie przewidziała możliwości przekazywania zgłoszeń w formie anonimowej. Czy Pani Marta naruszyła przepisy ustawy o ochronie sygnalistów wyłączając możliwość składania zgłoszeń anonimowych?
Nie. Przyjmowanie zgłoszeń anonimowych zależy od woli pracodawcy - nie jest obowiązkowe.
Ochrona sygnalistów
Sygnalista podlega ochronie od chwili dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego pod warunkiem, że miał uzasadnione podstawy, by sądzić, że informacja będąca przedmiotem zgłoszenia lub ujawnienia publicznego jest prawdziwa w momencie dokonywania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego i że stanowi informację o naruszeniu prawa.
Ochrona polega na tym, że nie mogą być podejmowane działania odwetowe ani próby lub groźby zastosowania takich działań w stosunku do sygnalisty.
Działaniem odwetowym jest bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym i które narusza lub może naruszyć prawa sygnalisty lub wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę sygnaliście, w tym bezpodstawne inicjowanie postępowań przeciwko niemu.
W szczególności wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe, które polegałyby na:
- odmowie nawiązania stosunku pracy lub jego wypowiedzeniu, lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
- niezawarciu umowy o pracę na czas określony lub umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na okres próbny, niezawarciu kolejnej umowy o pracę na czas określony lub niezawarciu umowy o pracę na czas nieokreślony po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony – jeśli sygnalista miał uzasadnione oczekiwanie, że zostanie ona zawarta;
- obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę, pominięciu przy przyznawaniu nagród, wstrzymaniu lub pominięciu przy awansowaniu;
- przeniesieniu na niższe stanowisko pracy, niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy, wstrzymaniu udziału lub pominięciu przy typowaniu do udziału w szkoleniach podnoszących kwalifikacje zawodowe;
- zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych, przekazaniu innemu pracownikowi dotychczasowych obowiązków sygnalisty;
- negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;
- nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej lub środka o podobnym charakterze;
- przymusie, zastraszaniu, wykluczeniu, mobbingu, dyskryminacji, niekorzystnym lub niesprawiedliwym traktowaniu, nieuzasadnionym skierowaniu na badania lekarskie, w tym badania psychiatryczne, z wyjątkiem sytuacji, gdy przepisy odrębne przewidują możliwość skierowania pracownika na takie badania;
- działaniu zmierzającym do utrudnienia znalezienia w przyszłości pracy w sektorze lub branży, np. na podstawie nieformalnego lub formalnego porozumienia sektorowego lub branżowego;
- spowodowaniu straty finansowej, w tym gospodarczej, lub utraty dochodu czy wyrządzeniu innej szkody niematerialnej, w tym naruszeniu dóbr osobistych, w szczególności dobrego imienia sygnalisty.
Jest zatem szereg przykładów – choć nie jest to katalog zamknięty – które mogą stanowić działania odwetowe wobec pracownika, który zgłosił nieprawidłowości.
Co do zasady clou polega na tym, aby taki pracownik z powodu zgłoszenia nie był traktowany dyskryminująco i nie ponosił negatywnych konsekwencji swoich działań.
Przykład 2.
Pan Witold zgłosił, że w zakładzie pracy jeden z jego współpracowników dopuścił się rażących zaniedbań – nie przekazywał dokumentów, nie odpowiadał na pilne zapytania, nie informował o nich przełożonych. Ten pracownik jest prywatnie przyjacielem prezesa zarządu przedsiębiorstwa zatrudniającego. Z uwagi na zasygnalizowanie problemu pojawiły się pomysły, aby uciszyć pana Witolda poprzez przeniesienie go na dużo niższe stanowisko pracy, gdzie wykonywałby pracę w odosobnieniu. Czy takie działanie pracodawcy może być uznane za działanie odwetowe?
Tak. Takie działanie stanowiłoby modelowe działanie odwetowe, którego pracodawca nie może podjąć. Aby przenieść pracownika, musiałby mieć ku temu argumenty merytoryczne, kadrowe, a nie jedynie związane z tym, że zasygnalizował on nieprawidłowości w zakładzie pracy.
Sankcje za utrudnianie zgłoszeń
Jak wskazano powyżej, podmiot ma obowiązek umożliwienia zasygnalizowania nieprawidłowości.
Zgodnie z art. 54 ustawy o ochronie sygnalistów, kto, chcąc, aby inna osoba nie dokonała zgłoszenia, uniemożliwia jej to lub istotnie utrudnia, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.
Jeżeli sprawca tego czynu stosuje wobec innej osoby przemoc, groźbę bezprawną lub podstęp, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Sankcja jest zatem surowa, gdyż przewiduje nawet możliwość pozbawienia wolności w sytuacji utrudniania zgłoszeń osobom, które mają do tego prawo.
Sankcje za działania odwetowe wobec sygnalistów
Przedsiębiorca nie może również podejmować wobec sygnalistów działań odwetowych – zgodnie z uwagami przedstawionymi powyżej.
Zgodnie z art. 55 ustawy o ochronie sygnalistów, kto podejmuje działania odwetowe wobec sygnalisty, osoby pomagającej w dokonaniu zgłoszenia lub osoby powiązanej z sygnalistą, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Jeżeli sprawca działa w sposób uporczywy, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3.
Kara za działania odwetowe jest zatem wyższa niż kara za umożliwianie czy istotne utrudnianie dokonywania zgłoszenia.
Ustawa, w tym jej przepisy karne, są ściśle nakierowane na ochronę sygnalistów i mają na celu odstraszenie pracodawców od naruszania praw tych, którzy zgłaszają nieprawidłowości. Odpowiedzialność ponosić będą zawsze osoby fizyczne – w przypadku osób prawnych ich przedstawiciele, którzy mają uprawnienia do dokonywania czynności w ich imieniu, a dodatkowo, które swoim zachowaniem wypełniają znamiona przestępstw określonych powyżej.
