Polska, podobnie jak inne kraje członkowskie Unii Europejskiej, zobowiązana była do wdrożenia do swojego systemu prawnego przepisów dyrektywy o sygnalistach. Termin na implementację dyrektywy minął 17 grudnia 2021 roku. Polski rząd nie zdążył jednak przygotować odpowiednich regulacji na czas. Na jakim etapie są prace oraz co i kiedy zmieni się w prawie polskim? Który pracodawca jest do tego zobowiązany? Kim jest sygnalista? Przeczytaj nasz artykuł i poznaj szczegóły.
Kim jest sygnalista?
Pierwsze pytanie, jakie się pojawia, gdy mowa o dyrektywie UE o ochronie sygnalistów, dotyczy tego, kim jest sygnalista. Sam termin jest przeniesieniem na grunt polski angielskiego słowa whistleblower, który w dosłownym tłumaczeniu znaczy „dmuchający w gwizdek”. Sygnalista to ktoś, kto, dmuchając w gwizdek, sygnalizuje o zbliżającym się niebezpieczeństwie, aby zaalarmować kolegów i wezwać pomoc. Termin sygnalista miał z założenia mieć inny wydźwięk niż ugruntowane w języku polskim słowa, jakimi opisuje się osoby zgłaszające nadużycia czy nieprawidłowości.
Kto może zostać sygnalistą?
Sygnalistą może zostać osoba, która zgłosi zauważone przez siebie nieprawidłowości za pomocą:
- kanału wewnętrznego (w zakładzie pracy) lub
- kanału zewnętrznego (do rzecznika praw obywatelskich), lub
- opinii publicznej.
Osoba ta musi mieć uzasadnione podejrzenia dotyczące naruszenia prawa, które nabyła w związku z wykonywaną przez siebie pracą, gdyż zgodnie z założeniami wspomnianej wyżej dyrektywy UE „osoby pracujące dla organizacji publicznej lub prywatnej lub utrzymujące kontakt z taką organizacją w związku ze swoją działalnością zawodową niejednokrotnie jako pierwsze dowiadują się o zagrożeniach lub szkodach dla interesu publicznego, do jakich dochodzi w tym kontekście”.
Sygnalistami mogą być osoby zatrudnione na podstawie:
- umowy o pracę;
- umów cywilnoprawnych;
- kontraktów menadżerskich
– odbywające staż, praktyki, wolontariat, a także współpracujące z danymi podmiotami na zasadzie prowadzenia własnej działalności gospodarczej, czyli ogólnie rzecz biorąc, wszyscy, którzy mają z danym podmiotem relacje związane z wykonywaniem pracy.
Mogą to być też osoby, których stosunek pracy ustał lub nie został jeszcze nawiązany, a o naruszeniach prawa dowiedziały się na etapie rekrutacji.
Co reguluje ustawa o sygnalistach?
Ustawa o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa, będąca implementacją dyrektywy 2019/1937, ma na celu określenie:
- Zakresu i definicji naruszeń prawa, które podlegają zgłoszeniu.
- Statusu prawnego osoby zgłaszającej naruszenie, czyli sygnalisty.
- Warunków objęcia ochroną osób dokonujących zgłoszenia.
- Sposobów zgłaszania naruszeń:
- Za pośrednictwem wewnętrznych kanałów: ustanowienie wewnętrznych kanałów zgłoszeń, procedury dla zgłoszeń wewnętrznych i podejmowania działań następczych w związku ze zgłoszeniami.
- Za pośrednictwem zewnętrznych kanałów: ustanowienie zewnętrznych kanałów zgłoszeń, zdefiniowanie organów publicznych przyjmujących zgłoszenia, procedury dla zgłoszeń zewnętrznych i podejmowania działań następczych.
- Możliwości ujawnienia publicznego.
- Środków ochrony zgłaszających: zakazu działań odwetowych, środków ochrony przed działaniami odwetowymi oraz sankcji.
Kogo dotyczy ustawa o sygnalistach?
Po wejściu w życie ustawy, konieczność ustanowienia procedury zgłoszeń wewnętrznych będzie miała zastosowanie do:
- podmiotów prawnych, na których rzecz wykonuje lub świadczy pracę co najmniej 50 osób, oraz
- niezależnie od liczby zatrudnionych osób – podmiotów, które wykonują działalność w zakresie:
- usług, produktów i rynków finansowych,
- przeciwdziałania praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu,
- bezpieczeństwa transportu,
- ochrony środowiska,
- jednostek samorządu terytorialnego.
Jakie sankcje grożą pracodawcom za niewdrożenie procedur dotyczących ochrony sygnalistów?
Polski ustawodawca zamierza karać pracodawców niestosujących procedur bardzo surowo. Projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa przewiduje karę grzywny, ograniczenia lub pozbawienia wolności do 3 lat za:
- utrudnianie dokonania zgłoszenia;
- podejmowanie działań odwetowych wobec osoby, która dokonała zgłoszenia wewnętrznego (w zakładzie pracy), zewnętrznego (centralnym organem jest rzecznik praw obywatelskich) lub ujawnienia publicznego (np. w mediach);
- naruszenie obowiązku zachowania poufności osoby, która dokonała zgłoszenia;
- brak wewnętrznej procedury zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych.
Warto zaznaczyć, że taką samą karą objęty będzie także sygnalista, jeżeli dokona zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nieprawdziwych informacji.
Kiedy nowe przepisy wejdą w życie?
Ustawa została przekazana do Senatu (posiedzenie odbędzie się 4-6 czerwca 2024 r.), a następnie trafi do Prezydenta RP w celu podpisu. Większość jej zapisów wejdzie w życie 3 miesiące po publikacji w Dzienniku Ustaw (w przypadku zgłoszeń zewnętrznych - 6 miesięcy). Biorąc pod uwagę tempo prac legislacyjnych, pracodawcy mogą być zobowiązani do zastosowania nowych przepisów w okresie wakacyjnym lub na początku jesieni 2024 roku.
Podsumowując, pracodawcy powinni uważnie obserwować moment wejścia w życie ustawy dostosowującej dyrektywę UE o ochronie sygnalistów do polskiego porządku prawnego. Najbezpieczniej jest, nie czekając na jej wejście w życie, wdrażać odpowiednie rozwiązania, gdyż konsekwencje ich braku będą bardzo dotkliwe.
