Sygnalista - kto może nim być?

Wprowadzenie do polskiego systemu prawa Ustawy z dnia 14 czerwca 2024 roku o ochronie sygnalistów (dalej „ustawa”) – miało na celu implementację Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 roku w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii. Krąg podmiotów objętych ochroną wynikającą z tych przepisów jest szeroki, gdyż obejmuje co do zasady każdą osobę, która informuje o naruszeniu prawa – jak to ujmuje ustawa – w kontekście związanym z pracą. Szczegółowe przepisy ustawy określają wyjątki od tej zasady, zarówno w zakresie przedmiotowym (zagadnień, których może dotyczyć zgłoszenie), jak i podmiotowym (osób, które dokonując zgłoszenia, mają prawo do ochrony). Przeczyta i dowiedz się kim jest sygnalista.

Cel wydania dyrektywy i uchwalenia ustawy

Jak stwierdzono w motywie 1 dyrektywy, osoby pracujące dla organizacji publicznej lub prywatnej lub utrzymujące kontakt z taką organizacją w związku ze swoją działalnością zawodową niejednokrotnie jako pierwsze dowiadują się o zagrożeniach lub szkodach dla interesu publicznego, do jakich dochodzi w tym kontekście. Zgłaszając naruszenia prawa Unii Europejskiej, które są szkodliwe dla interesu publicznego, osoby takie działają jako „sygnaliści” i tym samym odgrywają kluczową rolę w ujawnianiu takich naruszeń i zapobieganiu im oraz w ochronie dobra społecznego. Potencjalni sygnaliści często jednak rezygnują ze zgłaszania swoich zastrzeżeń lub podejrzeń z obawy przed działaniami odwetowymi. W związku z tym w coraz większym stopniu uznaje się, zarówno na poziomie unijnym, jak i międzynarodowym, znaczenie zapewnienia zrównoważonej i skutecznej ochrony sygnalistów.

W niektórych dziedzinach polityki przypadki naruszenia prawa Unii – niezależnie od tego, czy są kwalifikowane w świetle prawa krajowego jako naruszenia prawa administracyjnego, prawa karnego czy naruszenia innego rodzaju – mogą wyrządzić poważną szkodę interesowi publicznemu, ponieważ stwarzają poważne ryzyko dla dobra społecznego. W przypadku stwierdzenia braków w zakresie egzekwowania prawa w tych dziedzinach – a sygnaliści są zwykle najlepiej usytuowani do tego, by ujawniać naruszenia prawa – należy poprawić egzekwowanie prawa poprzez wprowadzenie skutecznych, poufnych i bezpiecznych kanałów dokonywania zgłoszeń i poprzez zapewnienie sygnalistom skutecznej ochrony przed działaniami odwetowymi (motyw 2 dyrektywy).

Aby korzystać z ochrony na mocy niniejszej dyrektywy, osoby dokonujące zgłoszenia powinny mieć uzasadnione podstawy, by sądzić, w świetle okoliczności i informacji, jakimi dysponują w momencie zgłaszania, że zgłaszane przez nie kwestie są prawdziwe. Wymóg ten stanowi niezbędne zabezpieczenie przed zgłoszeniami dokonywanymi w złej wierze, zgłoszeniami niepoważnymi lub stanowiącymi nadużycie, ponieważ zapewnia, aby osoby, które w momencie zgłaszania celowo i świadomie przekazały błędne lub wprowadzające w błąd informacje, nie korzystały z ochrony. Jednocześnie wymóg ten zapewnia, aby osoba dokonująca zgłoszenia nie została pozbawiona ochrony, jeżeli zgłosiła niedokładne informacje na temat naruszeń wskutek niezamierzonego błędu. Podobnie osoby dokonujące zgłoszenia powinny być uprawnione do ochrony na mocy niniejszej dyrektywy, jeżeli mają uzasadnione podstawy, by sądzić, że informacje będące przedmiotem zgłoszenia są objęte jej zakresem stosowania. Motywy osób dokonujących zgłoszenia, jakimi się kierują, dokonując zgłoszenia, nie powinny mieć znaczenia przy podejmowaniu decyzji, czy powinny one otrzymać ochronę (motyw 32 dyrektywy).

Cele ustawy są tożsame z wyżej wskazanymi celami dyrektywy, a ustawa stanowi uszczegółowienie regulacji zawartych w dyrektywie poprzez dostosowanie ich do polskich realiów społecznych, gospodarczych i prawnych.

Definicja sygnalisty

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy sygnalistą jest osoba fizyczna, która zgłasza lub ujawnia publicznie informację o naruszeniu prawa uzyskaną w kontekście związanym z pracą, w tym:

• pracownik;
• pracownik tymczasowy;
• osoba świadcząca pracę na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym na podstawie umowy cywilnoprawnej;
• przedsiębiorca;
• prokurent;
• akcjonariusz lub wspólnik;
• członek organu osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej;
• osoba świadcząca pracę pod nadzorem i kierownictwem wykonawcy, podwykonawcy lub dostawcy;
• stażysta;
• wolontariusz;
• praktykant;
• funkcjonariusz w rozumieniu art. 1 ust. 1 Ustawy z dnia 18 lutego 1994 roku o zaopatrzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Służby Ochrony Państwa, Państwowej Straży Pożarnej, Służby Celno-Skarbowej i Służby Więziennej oraz ich rodzin;
• żołnierz w rozumieniu art. 2 pkt 39 Ustawy z dnia 11 marca 2022 roku o obronie Ojczyzny.

Jak wyjaśniono w art. 2 pkt 5 ustawy, przez wspomniany wyżej kontekst związany z pracą należy rozumieć przeszłe, obecne lub przyszłe działania związane z wykonywaniem pracy na podstawie stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym, w ramach których uzyskano informację o naruszeniu prawa, oraz istnieje możliwość doświadczenia działań odwetowych.

Sygnalista - ochrona

Zgodnie z art. 11 ustawy wobec sygnalisty nie mogą być podejmowane działania odwetowe ani próby lub groźby zastosowania takich działań.

Działaniem odwetowym jest bezpośrednie lub pośrednie działanie lub zaniechanie w kontekście związanym z pracą, które jest spowodowane zgłoszeniem lub ujawnieniem publicznym i które narusza lub może naruszyć prawa sygnalisty lub wyrządza lub może wyrządzić nieuzasadnioną szkodę sygnaliście, w tym bezpodstawne inicjowanie postępowań przeciwko sygnaliście (art. 2 pkt 2 ustawy).

W odniesieniu do sygnalistów świadczących pracę na podstawie stosunku pracy ustawa wymienia m.in. działania odwetowe polegające na:

• odmowie nawiązania stosunku pracy;
• wypowiedzeniu lub rozwiązaniu bez wypowiedzenia stosunku pracy;
• obniżeniu wysokości wynagrodzenia za pracę;
• wstrzymaniu awansu albo pominięciu przy awansowaniu;
• pominięciu przy przyznawaniu innych niż wynagrodzenie świadczeń związanych z pracą lub obniżeniu wysokości tych świadczeń;
• przeniesieniu na niższe stanowisko pracy;
• zawieszeniu w wykonywaniu obowiązków pracowniczych lub służbowych;
• niekorzystnej zmianie miejsca wykonywania pracy lub rozkładu czasu pracy;
• negatywnej ocenie wyników pracy lub negatywnej opinii o pracy;
• nałożeniu lub zastosowaniu środka dyscyplinarnego, w tym kary finansowej, lub środka o podobnym charakterze;
• przymusie, zastraszaniu lub wykluczeniu;
• mobbingu;
• dyskryminacji (art. 12 ust. 1 ustawy).

Jeżeli natomiast praca lub usługi były, są lub mają być świadczone na podstawie innego niż stosunek pracy stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji, lub pełnienia służby, to:

• przepis art. 12 ustawy stosuje się odpowiednio, o ile charakter świadczonej pracy lub usług lub pełnionej funkcji, lub pełnionej służby nie wyklucza zastosowania wobec sygnalisty takiego działania;
• dokonanie zgłoszenia lub ujawnienia publicznego nie może stanowić podstawy działań odwetowych ani próby lub groźby zastosowania działań odwetowych, obejmujących w szczególności: wypowiedzenie umowy, której stroną jest sygnalista, w szczególności dotyczącej sprzedaży lub dostawy towarów lub świadczenia usług, odstąpienie od takiej umowy lub rozwiązanie jej bez wypowiedzenia; nałożenie obowiązku lub odmowę przyznania, ograniczenie lub odebranie uprawnienia, w szczególności koncesji, zezwolenia lub ulgi.

Czy sygnalistą może być były pracownik?

Na to pytanie jednoznacznie odpowiada art. 4 ust. 2 ustawy, zgodnie z którym ustawę stosuje się także do osoby fizycznej, w przypadku zgłoszenia lub ujawnienia publicznego informacji o naruszeniu prawa uzyskanej w kontekście związanym z pracą przed nawiązaniem stosunku pracy lub innego stosunku prawnego stanowiącego podstawę świadczenia pracy lub usług lub pełnienia funkcji w podmiocie prawnym lub na rzecz tego podmiotu, lub pełnienia służby w podmiocie prawnym lub już po ich ustaniu.

Tak więc sygnalistą może być nie tylko osoba będąca aktualnie pracownikiem podmiotu, którego dotyczy składane przez nią zgłoszenie lub dokonywane ujawnienie, ale także osoba, z którą ma dopiero nastąpić nawiązanie stosunku pracy, jak również były pracownik tego podmiotu.

Przykład 1.

Pracownik rozwiązał umowę o pracę w związku z możliwością podjęcia zatrudnienia na korzystniejszych warunkach w innej firmie. Po rozwiązaniu umowy były pracownik zdecydował się poinformować dotychczasowego pracodawcę o naruszeniach prawa, do jakich doszło w zakładzie pracy tego pracodawcy, gdyż dopiero po ustaniu zatrudnienia dowiedział się o wszystkich okolicznościach tej sprawy wskazujących na naruszenie prawa (w trakcie trwania stosunku pracy wiedza pracownika nie była pełna, a po ustaniu tego stosunku miał możliwość uzyskania pewnych informacji od osób trzecich, dzięki czemu mógł stwierdzić, że istnieją przesłanki do dokonania zgłoszenia naruszenia prawa). W opisanej sytuacji były pracownik ma status sygnalisty.

Wiedząc o szerokim kręgu osób mogących wystąpić w roli sygnalisty, należy pamiętać, że skuteczność przysługującej im ochrony, której istotnym warunkiem jest zachowanie poufności, zależy przede wszystkim od wprowadzenia i stosowania przez pracodawców oraz przez inne podmioty przyjmujące zgłoszenia naruszeń prawa odpowiednich (zapewniających poufność) procedur, ale również od ścisłego przestrzegania tych procedur przez sygnalistów, którzy w szczególności powinni korzystać wyłącznie z ustanowionych, poufnych kanałów komunikowania się z podmiotami lub organami przyjmującymi zgłoszenia naruszeń prawa.