Donos pod ochroną prawa - jak działa ochrona sygnalistów?

Pojęcie „donos” nasuwa, pod względem kulturowym, pewne skojarzenia pejoratywne.  Jednakże w myśl przepisów Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii określono, że jego istota sprowadza się informowania np. przełożonych lub władz o czyimś prawdziwym lub rzekomym wykroczeniu lub złym postępowaniu. Co więcej osoba realizująca takie czynności wskazywana jest jako sygnalista, którego pozycja podlega ochronie. 

Sygnaliści odgrywają istotną rolę w zgłaszaniu czynów nielegalnych lub nadużyć szkodzących interesowi publicznemu i funkcjonowaniu społeczeństw, gdyż przekazują pracodawcy, władzom publicznym lub bezpośrednio społeczeństwu informacje o czynach, które stanowią zagrożenie dla interesu publicznego.

Zgodnie z treścią dyrektywy, działalność sygnalistów stanowi podstawowy aspekt wolności słowa i wolności informacji, a przez to pozycja czy rola sygnalisty może być zagrożona. Wobec powyższego Unia stanęła na stanowisku, że należy w interesie wszystkich państw, stworzyć całościowy system ochrony sygnalistów, który będzie obejmował wszystkie państwa członkowskie Unii Europejskiej. Ochrona z założenia dotyczyć miała osób fizycznych, które mogłyby doznać nie tylko prawnych, ale i ekonomicznych lub innych dolegliwości stosowanych, jako swego rodzaju odwet z tytułu zgłoszenia przez osoby te lub przez inne związane z nimi osoby, informacji na temat określonych naruszeń prawa. 

Jak będzie działała ochrona sygnalistów?

Pierwszym krokiem do ochrony sygnalistów była przyjęta w 2018 r. Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 24 października 2017 r. w sprawie uzasadnionych środków ochrony sygnalistów działających w interesie publicznym podczas ujawniania poufnych informacji posiadanych przez przedsiębiorstwa i organy publiczne (2016/2224(INI)).

Kolejno, w 2019 r. Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1937 z 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa UE. Teraz kolejnym krokiem ma być obowiązek wprowadzenia w Polsce przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych dla implementacji dyrektywy do polskiego porządku prawnego.

Zauważono, że sygnaliści padają ofiarą represji czy zastraszania w celu zniechęcenia lub powstrzymanie osób zgłaszających przed dokonaniem tych czynności. Nierzadko do działań mających powtrzymanie sygnalisty dochodzi w miejscu pracy, gdzie właśnie dochodziło do nieprawidłowości. Kiedy dojdzie do ujawnienia osoby dokonującej zgłoszenia osoba taka może ponosić konsekwencję różnego rodzaju. Co więcej, działania takie mogą mieć znacznie szerszy obszar. 

Sygnalista, któremu przyświeca idea walki np. z nieuczciwym postępowaniem, korupcją, z ogólnymi aktami noszącymi znamiona czynów zabronionych lub czynów moralnie niepożądanych, działający w interesie publicznym może spotkać się z wrogością, napastowaniem, zastraszaniem także członków ich rodzin i współpracowników.

Parlament Europejski zaleca wdrożenie norm na poziomie międzynarodowym, ale pozostawia pewne kwestie regulacyjne do uznania państw członkowskich. Zaleca jednak, aby ustanowić wspólne minimalne normy ochrony sygnalistów w odniesieniu do naruszeń związanych z rynkiem wewnętrznym, w sprawie egzekwowania unijnego prawa konkurencji, w kwestiach podatkowych, a także ochrony przyznanej pracownikom zgłaszającym naruszenia prawa Unii w dziedzinie zatrudnienia, czy w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy i inne.

Państwa członkowskie powinny na własnym obszarze z kolei zająć się ochroną sygnalistów w obszarze bezpieczeństwa narodowego. Państwa członkowskie mogą również zdecydować o wprowadzeniu przepisów stanowiących, że zgłoszenia dotyczące skarg z zakresu relacji interpersonalnych odnoszące się wyłącznie do osoby dokonującej zgłoszenia, czyli w przypadku skarg dotyczących konfliktu interpersonalnego między osobą dokonującą zgłoszenia a innym pracownikiem, mogą zostać skierowane do rozpatrzenia w ramach innych procedur. Szczególną rolą otacza się tajemnicą zawodową w ramach ochrony sygnalistów oraz wolność wypowiedzi w mediach. Zaleca się, aby państwa członkowskie zastanowiły się na anonimowością zgłoszeń sygnalistów.

Szczególną ochroną zaleca się objęcie pracowników, wśród których mogliby się znaleźć sygnaliści. Nie chodzi tutaj jednak o osoby związane stricte stosunkiem pracy z pracodawcą, ale także osoby związane umownymi cywilnoprawnymi, powołaniem czy mianowaniem.

Procedury, jakie powinny zostać doprecyzowane powinny dążyć do ustanowienia wewnętrznych kanałów dokonywania zgłoszeń powinien i mieć zastosowanie do wszystkich instytucji zarówno na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym. Osoby, które rozważają zgłoszenie naruszeń prawa Unii, powinny mieć możliwość podjęcia świadomej decyzji o tym, czy, jak i kiedy dokonać zgłoszenia, nie mogą być do tego zmuszane w ramach konkretnych obostrzeń czy właśnie konsekwencji.

Zauważono, że efektywne wykrywanie naruszeń prawa wspólnoty europejskiej i prewencja związana z tymi naruszeniami wymaga zapewnienia, aby potencjalni sygnaliści mogli łatwo i z zachowaniem pełnej poufności przekazywać posiadane przez siebie informacje odpowiednim właściwym organom, które mogą przeprowadzić postępowanie wyjaśniające i rozwiązać problem, w miarę możliwości. To bezpośrednio na państwie członkowskim spoczywa obowiązek, wyznaczenia organów właściwych do przyjmowania informacji na temat naruszeń objętych zakresem ochrony dla sygnalistów i do podejmowania odpowiednich działań następczych w związku z tymi zgłoszeniami. 

Kluczowym zagadnieniem, przed którym staną państwa członkowskie jest ochrona poufności tożsamości osoby dokonującej zgłoszenia podczas trwania procesu dokonywania zgłoszenia i w toku postępowań wyjaśniających uruchomionych na skutek danego zgłoszenia. Ponadto istotne z punktu widzenia osób dokonujących zgłoszenia będzie miała tymczasowa ochrona prawna w trakcie toczącego się postępowania sądowego, wobec czego sygnaliści powinni mieć prawo do tymczasowych środków ochrony prawnej przewidzianych w prawie krajowym w celu powstrzymania gróźb i prób podjęcia działań odwetowych lub podejmowania dalszych działań odwetowych, takich jak mobbing lub zapobiegania takim formom działań odwetowych, jak zwolnienie z pracy.

Warunki objęcia ochroną osób dokonujących zgłoszenia

Sygnalista powinien być objęty szczególną ochroną, tylko w przypadku, gdy miał uzasadnione podstawy by sądzić, że będące przedmiotem zgłoszenia informacje na temat naruszeń są prawdziwe w momencie dokonywania zgłoszenia i że informacje takie są objęte zakresem ochrony i tylko wtedy, kiedy dokonały zgłoszenia wewnętrznego albo zgłoszenia zewnętrznego lub dokonały ujawnienia publicznego. Zakres ochrony obejmuje następujące obszary:

• zamówienia publiczne;
• usługi, produkty i rynki finansowe oraz zapobieganie praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu;
• bezpieczeństwo produktów i ich zgodność z wymogami;
• bezpieczeństwo transportu;
• ochrona środowiska;
• ochrona radiologiczna i bezpieczeństwo jądrowe;
• bezpieczeństwo żywności i pasz, zdrowie i dobrostan zwierząt;
• zdrowie publiczne;
• ochrona konsumentów;
• ochrona prywatności i danych osobowych oraz bezpieczeństwo sieci i systemów informacyjnych.

Zgodnie z dyrektywą unijną, ochroną są objęci sygnaliści dokonujący zgłoszenie w obszarze naruszeń mających wpływ na interesy finansowe Unii czy naruszenia dotyczące rynku wewnętrznego, w tym naruszenia unijnych zasad konkurencji i pomocy państwa, jak również naruszenia dotyczące rynku wewnętrznego w odniesieniu do działań, które stanowią naruszenie przepisów o podatku od osób prawnych lub do praktyk mających na celu uzyskanie korzyści podatkowej sprzecznej z przedmiotem lub celem mających zastosowanie przepisów o podatku od osób prawnych.

Rejestry przyjętych zgłoszeń

Państwa członkowskie zapewniają, aby podmioty prawne w sektorze prywatnym i publicznym oraz właściwe organy prowadziły rejestr wszystkich przyjętych zgłoszeń.

W przypadku dokonywania zgłoszeń np. przy użyciu specjalnie uruchomionej infolinii, zaleca się, aby za zgodą osoby dokonującej zgłoszenia, udokumentować zgłoszenie ustne w jeden z następujących sposobów:

1. dokonując nagrania rozmowy w formie trwałej i możliwej do wyszukania; lub
2. za pomocą kompletnej i dokładnej transkrypcji rozmowy przygotowanej przez członków personelu odpowiedzialnych za rozpatrzenie zgłoszenia.

Sankcje za utrudnianie działań sygnalistów

Na poziomie krajowym Polska i inne państwa członkowskie zobligowane są do ustanowienia skutecznych, proporcjonalnych i odstraszających sankcji stosowanych wobec osób fizycznych lub prawnych, które utrudniają lub usiłują utrudniać dokonywanie zgłoszeń, podejmują działania odwetowe wobec sygnalistów, wszczynają uciążliwe postępowania przeciwko sygnalistom a także dopuszczają się naruszeń obowiązku zachowania poufności tożsamości osób dokonujących zgłoszenia.

Podstawa prawna

• Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 24 października 2017 r. w sprawie uzasadnionych środków ochrony sygnalistów działających w interesie publicznym podczas ujawniania poufnych informacji posiadanych przez przedsiębiorstwa i organy publiczne (2016/2224(INI)), Dz.U.UE.C.2018.346.143.

• DYREKTYWA PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) 2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii, Dz.U.UE.L.2019.305.17.

Materiał opracowany przez zespół „Tak Prawnik”.

Właścicielem marki „Tak Prawnik” jest BZ Group Sp. z o.o.