Dobra osobiste każdego człowieka znajdują się pod ścisłą ochroną prawa. Za naruszenie zdrowia, wolności, nietykalności, swobody sumienia, nazwiska, wizerunku czy tajemnicy korespondencji osoba poszkodowana może żądać odszkodowania oraz zadośćuczynienia. Kwestia ta kojarzy nam się z osobami fizycznymi, w końcu w ustawie jest jasno zapisane, że chodzi o „dobra osobiste człowieka”. A jednak – naruszenie dóbr osobistych osoby prawnej jest możliwe. Przesądził o tym Sąd Najwyższy w jednym ze swoich najnowszych orzeczeń.
Zadośćuczynienie za naruszenie dobra osobistego
Na wstępie warto wytłumaczyć, jakie funkcje spełnia zadośćuczynienie. Jest to o tyle istotne, że często zadośćuczynienie mylone jest z odszkodowaniem. A przecież te instytucje prawa mają zgoła odmienne zastosowania.
Wspomniane świadczenia odróżnia ich cel. Odszkodowanie ma za zadanie odbudować stan majątkowy poszkodowanego. Pojawia się szkoda majątkowa – sprawca ma obowiązek ją naprawić. Z kolei zadośćuczynienie ma na celu zrekompensowanie szkody niemajątkowej. Przy zadośćuczynieniu nie mamy do czynienia z powstaniem szkody, a krzywdy. Ciężko ją wycenić, ponieważ to, jak odczuwamy stratę, obrazę czy upokorzenie, jest zależne od wielu czynników, często tych „nienamacalnych”. Na krzywdę może się składać zarówno cierpienie fizyczne, jak i cierpienie psychiczne. Mimo że często nie da się zrekompensować krzywdy, np. śmierci bliskiej osoby potrąconej przez pijanego kierowcę, to w jakiś sposób zadośćuczynienie powinno tę szkodę wyrównać.
Szkoda niemajątkowa ma określone cechy, które pozwalają ją odróżnić od szkody majątkowej. Po pierwsze nie da się jej ocenić (zmierzyć) w pieniądzu. Po drugie oznacza naruszenie określonego, rozpoznanego w systemie prawnym dobra osobistego lub interesu i w tym sensie ma częściowo charakter obiektywny. Takie podejście pozwala np. zasądzić zadośćuczynienie dla osób, które nie odczuwają cierpienia, np. noworodek lub osoba będąca w śpiączce, a także stanowi argument na rzecz dopuszczalności zasądzania zadośćuczynienia dla osób prawnych.
Kiedy powstaje prawo do żądania zadośćuczynienia?
Nie zawsze, kiedy dana osoba poczuje się pokrzywdzona, będzie miała prawo żądać zadośćuczynienia. Spełnione muszą zostać określone przesłanki. Wśród nich wyróżniamy:
- fakt naruszenia dobra osobistego,
- powstanie krzywdy.
Dobra osobiste – czym są?
Odnośnie do dóbr osobistych to prawodawca zdecydował się na otwarty katalog. Dlatego też należy tutaj głównie polegać na art. 23 kc, 445 kc oraz orzecznictwie sądów. Wśród dóbr osobistych możemy wymienić:
- zdrowie;
- wolność;
- cześć;
- swobodę sumienia;
- nazwisko lub pseudonim;
- wizerunek;
- tajemnicę korespondencji;
- nietykalność mieszkania;
- twórczość naukową, artystyczną i wynalazczą;
- prywatność;
- sferę życia intymnego;
- kult pamięci po zmarłej osobie bliskiej;
- spokój psychiczny;
- poczucie przynależności do określonej płci.
Zrekompensowana powinna zostać również krzywda spowodowana naruszeniem ciała lub wywołaniem rozstroju zdrowia, a także śmiercią osoby najbliższej.
Nie każde naruszenie interesu o charakterze niemajątkowym będzie mogło być jednak naprawione zadośćuczynieniem pieniężnym. W orzecznictwie Sądu Najwyższego możemy znaleźć takie okoliczności, które nie mogą być brane pod uwagę w sprawach o zadośćuczynienie. Jest to m.in. prawo do utrzymywania osobistych kontaktów z dzieckiem, naruszenie więzi rodzinnej przez zdradę małżeńską, prawo do życia w czystym i nieskażonym środowisku czy też prawo do niezakłóconego urlopu. Naruszenie powyższych uprawnień nie stanowi przesłanki do orzeczenia w przedmiocie zadośćuczynienia.
Krzywda – konieczna przy żądaniu zadośćuczynienia
Naruszenie dóbr osobistych to jedno, ale żeby powstało prawo do żądania zadośćuczynienia pieniężnego, konieczne jest powstanie krzywdy. Dopiero wystąpienie cierpienia fizycznego lub psychicznego jest podstawą, aby sąd mógł orzec o obowiązku jej naprawienia. To, co jednemu sprawi ból (również ten wewnętrzny), dla innego nie będzie miało znaczenia. Za przykład możemy wziąć publiczne oczernianie w mediach. Dla jednej osoby będzie to źródło wielkiego stresu i poczucia „ujmy na honorze”, druga osoba całkowicie to zbagatelizuje i po kilku sekundach o tym zapomni – nie odczuje żadnych większych negatywnych uczuć. W obu przedstawionych przypadkach mamy do czynienia z naruszeniem dóbr osobistych, jednakże w pierwszym wypadku powstało poczucie krzywdy, a w drugim już nie. Trzeba jednak zauważyć, że ciężko jest udowodnić osobie pokrzywdzonej brak odczuwania krzywdy. W końcu w drugim przypadku omówionym wyżej osoba oczerniona może w pozwie wskazywać na silnie odczuwane cierpienie psychiczne, mimo że w rzeczywistości w ogóle nie miało ono miejsca.
Co z winą?
Wina sprawcy, mimo że bardzo istotna, nie jest konieczna przy powstaniu prawa do zadośćuczynienia. Czy zatem sąd nie bada w ogóle istnienia winy, orzekając w przedmiocie zadośćuczynienia? Jak najbardziej sąd sprawdza, czy powstanie szkody było zawinionym działaniem sprawcy, czy też nie. Istnienie winy, a także jej stopień może bardzo mocno wpłynąć na wysokość zasądzonego świadczenia.
Wysoki stopień winy sprawcy daje sądowi prawną możliwość istotnego zwiększenia sumy zadośćuczynienia. Uznaje się bowiem, że działanie zawinione może potęgować cierpienia moralne poszkodowanego z uwagi na nieczułość sprawcy szkody.
Naruszenie dóbr osobistych osoby prawnej — przysługuje zadośćuczynienie?
O tym, że dobra osoby prawnej również mogą być naruszone i sprawca tego czynu może zostać pociągnięty do odpowiedzialności z tytułu odszkodowania, przesądził Sąd Najwyższy w uchwale z 3 października 2023 roku (sygn. akt: III CZP 22/23).
SN w uzasadnieniu uchwały wskazał, że art. 448 § 1 kc ma poprzez art. 43 kc odpowiednie zastosowanie do osób prawnych. Prawo cywilne przyznaje ochronę określonym wartościom o charakterze niemajątkowym mającym znaczenie nie dla pojedynczego człowieka, lecz dla określonej wyodrębnionej prawnie jednostki organizacyjnej. Mimo to korzystanie przez uprawnionego z prawa na dobrach osobistych może odgrywać również istotną rolę w zakresie praw majątkowych tej osoby. Przy osobach prawnych, których zadaniem jest prowadzenie działalności gospodarczej, występuje szczególnie wyraźne powiązanie niektórych dóbr osobistych ze sferą majątkową.
Następnie Sąd Najwyższy uznał, że w przypadku osoby prawnej dobra osobiste to niemajątkowe wartości, dzięki którym osoba prawna może funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działań. Katalog dóbr osobistych osób prawnych ma charakter otwarty, są nimi m.in.: nazwa czy firma, nietykalność pomieszczenia związanego z prowadzoną działalnością, wolność prowadzenia działalności statutowej, prawo do niezakłóconego komunikowania. Osobie prawnej przysługuje również ochrona z powodu naruszenia dobrego imienia (dobrej sławy, reputacji, renomy, goodwill), która jest odpowiednikiem czci osoby fizycznej w jej aspekcie zewnętrznym. Dobre imię osoby prawnej narusza np. publikacja materiałów powodujących pogorszenie jej wizerunku i narażających ją na utratę zaufania czy też podważająca jej wiarygodność.
Czy osoba prawna może domagać się zadośćuczynienia pieniężnego?
W dalszej części uzasadnienia uchwały Sąd Najwyższy przesądził, że odesłanie z art. 43 kc, zgodnie z regułą wykładni prawa lege non distinguente nec nostrum est distinguere, obejmuje wszystkie przepisy Kodeksu cywilnego określające środki ochrony dóbr osobistych osób fizycznych. Obejmuje zatem zarówno środki ochrony za pomocą roszczeń niemajątkowych przewidziane w art. 24 § 1 kc, czyli roszczenia o zaniechanie i usunięcie skutków naruszenia, jak również środki ochrony o charakterze majątkowym art. 24 § 2 kc — roszczenie o zadośćuczynienie oraz o zapłatę odpowiedniej sumy na cel społeczny, jak również o odszkodowanie z tytułu szkody majątkowej wynikłej z naruszenia dobra osobistego.
Czy jednak osoba prawna może odczuwać „krzywdę”?
Jak wspomniałem wcześniej, odczuwanie krzywdy przez pokrzywdzonego jest jedną z przesłanek powstania prawa do zadośćuczynienia. Osoba prawna nie ma uczuć i emocji, nie może ona zatem odczuwać żadnych cierpień. Sąd Najwyższy odniósł się również do tej kwestii.
W uzasadnieniu uchwały Sąd wyjaśnił, że odpowiednie stosowanie art. 43 kc do osób prawnych uzasadnia zdefiniowanie krzywdy, o której mowa w art. 448 kc, jako uszczerbku niemajątkowego, będącą następstwem naruszenia dobra osobistego osoby prawnej, polegającego na braku możliwości albo na utrudnieniu w prawidłowym prowadzeniu jej działalności w dotychczasowy sposób. Zasądzenie zadośćuczynienia pieniężnego na rzecz osoby prawnej nie ma na celu zapewnienia jej satysfakcji czy wyrównania cierpień fizycznych lub psychicznych, lecz ochronę obiektywnie rozumianych jej interesów związanych z jej dobrami osobistymi.
Skład orzekający zaznaczył, że konieczne jest zachowanie ostrożności w zastosowaniu art. 448 kc w odniesieniu do osoby prawnej dochodzącej zasądzenia pieniężnego zadośćuczynienia z powodu naruszenia jej dóbr osobistych. Dla możliwości udzielenia ochrony prawnej na tej podstawie prawnej istotnymi okolicznościami powinny być m.in.: rodzaj prowadzonej działalności, rodzaj naruszonego dobra osobistego czy skala tego naruszenia. Jeżeli osoba prawna zajmuje się prowadzeniem działalności gospodarczej, skutki naruszenia jej dóbr osobistych zazwyczaj będą dotykały jej sfery majątkowej. Dla jej ochrony, oprócz środków ochrony niemajątkowej przewidzianych w art. 24 § 1 kc zd. 1 i 2 kc, właściwsze wydają się środki ochrony majątkowej przewidziane w art. 24 § 2 kc. SN wskazał, że część osób prawnych nie prowadzi działalności gospodarczej, zajmując się innego rodzaju działalnością ważną dla jednostek i społeczeństwa. Naruszenie ich dóbr osobistych niekiedy nie wywołuje szkody majątkowej, ale prowadzi do istotnego ograniczenia albo uniemożliwienia prowadzonej dotychczas i społecznie użytecznej działalności, co również może uzasadniać zastosowanie art. 448 w zw. z art. 43 kc.
