Śmierć przedsiębiorcy a ciągłość prowadzenia biznesu

7 czerwca 2018 r. Sejm uchwalił projekt ustawy o zarządzie sukcesyjnym  przedsiębiorstwem osoby fizycznej („projekt ustawy o zarządzie sukcesyjnym”), która reguluje zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą podlegają wpisowi do CEIDG. Ustawa weszła w życie 5 lipca 2018 roku, a jej przepisy znajdą zastosowanie, jeżeli śmierć przedsiębiorcy nastąpiła co najmniej w dniu wejścia w życie ustawy.

Śmierć przedsiębiorcy i potrzeba regulacji

Ustawa o zarządzie sukcesyjnym dotyka kwestii dotychczas nieregulowanych, tj. sukcesji firmy prowadzonej przez osobę fizyczną. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu, firma jednoosobowa jest nierozerwalnie związana z osobą przedsiębiorcy. Tymczasem po jego śmierci brak było rozwiązań zapewniających płynną kontynuację jednoosobowego biznesu przez spadkobierców. Problem ten wydaje się tym bardziej poważny, że jednoosobowa działalność gospodarcza jest najbardziej popularną formą prowadzenia aktywności gospodarczej w Polsce, a liczba przedsiębiorców, którzy ukończyli  65. rok życia, nieustannie wzrasta.

Celem wprowadzenia instytucji zarządu sukcesyjnego jest zapewnienie kontynuacji działalności firmy do czasu zakończenia formalności spadkowych łącznie z podzieleniem spadku.

Ustanowienie zarządu sukcesyjnego

Aby zapewnić ciągłość prowadzenia biznesu po śmierci przedsiębiorcy, zarząd sukcesyjny będzie mógł ustanowić sam przedsiębiorca przed śmiercią w drodze wskazania zarządcy sukcesyjnego albo osoby bliskie w stosunku do zmarłego przedsiębiorcy. Zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorca może powołać zarządcę sukcesyjnego w ten sposób, że:

1. wskaże określoną osobę do pełnienia funkcji zarządcy sukcesyjnego albo

2. zastrzeże, że z chwilą jego śmierci wskazany prokurent stanie się zarządcą sukcesyjnym.

W praktyce przedsiębiorca złoży do CEIDG wniosek o wpis zarządcy sukcesyjnego, a zarząd zostanie ustanowiony już z chwilą śmierci przedsiębiorcy.

Jednakże jeżeli przedsiębiorca nie złożył wniosku o wpis do CEIDG zarządcy sukcesyjnego, zarząd sukcesyjny może zostać ustanowiony wyłącznie w wyniku powołania zarządcy sukcesyjnego przez osoby najbliższe w stosunku do przedsiębiorcy wskazane w art. 12 ust. 1 projektowanej ustawy. Przepis ten stanowi, że: "Jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony z chwilą śmierci przedsiębiorcy, po śmierci przedsiębiorcy zarządcę sukcesyjnego może powołać:

1. małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku lub

2. spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo

3. spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, który przyjął spadek albo zapisobierca windykacyjny, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku."

Sam wybór zarządcy sukcesyjnego nie jest jednak wystarczający dla skutecznego ustanowienia zarządu. Przepis art. 6 projektu ustawy wymaga także wyrażenia zgody osoby powołanej na zarządcę sukcesyjnego na pełnienie tej funkcji i dokonanie jej wpisu do CEIDG. Należy jednocześnie pamiętać, że zarówno powołanie zarządcy sukcesyjnego oraz wyrażenie zgody osoby powołanej na pełnienie tej funkcji wymagają zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. W razie niezachowania formy prawnej tych czynności powołanie zarządcy będzie bezwzględnie nieważne.

Zasady wykonywania zarządu sukcesyjnego

Zarządca sukcesyjny może samodzielnie prowadzić sprawy bieżące przedsiębiorstwa. Jest on bowiem upoważniony do dokonywania czynności sądowych i pozasądowych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku.

W granicach zwykłego zarządu – upoważnienia zarządcy sukcesyjnego do samodzielnego podejmowania decyzji dotyczących przedsiębiorstwa – będzie zatem leżeć bieżące gospodarowanie przedmiotami wchodzącymi w skład przedsiębiorstwa, niepociągające nadzwyczajnych wydatków i nieprowadzące do zmiany przeznaczenia. Z pewnością czynnościami zwykłego zarządu nie będą jednak czynności związane ze zbywaniem lub obciążaniem nieruchomości wchodzących w skład przedsiębiorstwa, jak również zbywaniem lub obciążaniem samego przedsiębiorstwa.

Jak wyżej zasygnalizowano, nie wszystkie czynności związane z przedsiębiorstwem zarządca będzie jednak mógł wykonywać samodzielnie. Zgodnie bowiem z art. 22 ust. 2 ustawy: "Zarządca sukcesyjny dokonuje czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu za zgodą wszystkich właścicieli przedsiębiorstwa w spadku, a w przypadku braku takiej zgody – za zezwoleniem sądu." Przepis ten w praktyce może znacząco utrudniać zarządcy wykonywanie jego funkcji. Po pierwsze, katalog czynności przekraczających zwykły zarząd jest katalogiem otwartym, a samo pojęcie nieostrym. Z tego względu pierwszym problemem, który napotka zarządca, będzie kwalifikacja czynności jako przekraczającej – bądź nie – zwykły zarząd. Po drugie, konieczność każdorazowego uzyskania zgody sądu bądź współwłaścicieli, których przy spadkobraniu może być kilku, w odniesieniu do czynności przekraczających zwykły zarząd znacznie wydłuży – o ile nie całkowicie uniemożliwi – wykonanie konkretnej czynności przez zarządcę.

Zarządca sukcesyjny jest zobowiązany zapewnić właścicielom przedsiębiorstwa w spadku – na mocy art. 27 ust. 1 ustawy – prawo do udziału w zyskach i  w stratach wynikających z prowadzenia przedsiębiorstwa w spadku, w takim stosunku, w jakim przysługuje im udział w przedsiębiorstwie w spadku. Przepisy nie precyzują jednak procedury ustalania należnych zysków czy też kwestionowania decyzji zarządcy sukcesyjnego w przedmiocie podziału zysków lub strat.

Kontrakty cywilnoprawne 

W okresie „przejściowym” zostaną również utrzymane w mocy umowy zawarte przez przedsiębiorcę będącego osobą fizyczną – w tym umowy o pracę, umowy cywilnoprawne, a także decyzje administracyjne, tj. koncesje czy zezwolenia wydane na jego rzecz.

W ustawie przewidziano utrzymanie w mocy kontraktów cywilnoprawnych związanych z działalnością przedsiębiorstwa, z wyłączeniem tych, których wykonanie zależało od osobistych przymiotów zmarłego. Oznacza to, że zawarte umowy nie wygasną po śmierci przedsiębiorcy automatycznie, o ile zarządca zostanie powołany już za życia przedsiębiorcy. Z kolei w przypadku powołania zarządcy po śmierci przedsiębiorcy, obowiązywanie umów cywilnoprawnych będzie zależało od ich potwierdzenia.

Co istotne, zgodnie z art. 30 ust. 3 ustawy, bieg terminów spełnienia świadczenia oraz terminów do wykonania innych obowiązków lub uprawnień wynikających z umowy nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega zawieszeniu w okresie od dnia śmierci przedsiębiorcy do dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego, a jeżeli zarząd sukcesyjny nie został ustanowiony – do dnia wygaśnięcia uprawnienia do powołania zarządcy sukcesyjnego. Tego rodzaju rozwiązanie zapobiegnie m.in. opóźnieniom w realizacji zawartych umów, które spowodowane byłyby koniecznością przejęcia prowadzenia przedsiębiorstwa przez zarządcę po śmierci przedsiębiorcy.

Umowy o pracę utrzymane w mocy 

Ustawa o zarządzie sukcesyjnym zakłada także utrzymanie w mocy umów o pracę. Ciągłość umów o pracę zostanie zapewniona w przypadku, gdy zarządca zostanie powołany przez samego przedsiębiorcę, natomiast w sytuacji, gdy zarządca zostanie powołany dopiero po śmierci przedsiębiorcy, pracownikom zostanie pozostawiona możliwość powrotu do pracy na dotychczasowych warunkach. W okresie przejściowym, tj. po śmierci przedsiębiorcy, a przed powołaniem zarządcy przez spadkobierców, możliwe będzie przedłużenie umów o pracę za porozumieniem stron. 

W okresie od chwili śmierci przedsiębiorcy do dnia wygaśnięcia zarządu sukcesyjnego uprawnienia i obowiązki pracodawcy wykonuje zarządca sukcesyjny, a w przypadku jego braku, spadkobiercy przedsiębiorcy, o których mowa w art. 14 ustawy.

Decyzje administracyjne

Zgodnie z ustawą sukcesja praw i obowiązków przedsiębiorcy ma obejmować również decyzje administracyjne. Jeśli nadal będą spełnione warunki do uzyskania decyzji, np. koncesji czy zezwolenia, zarządca będzie mógł ją dalej wykonywać po śmierci przedsiębiorcy.

Warunkiem przejęcia decyzji administracyjnej przez zarządcę jest złożenie przez niego w terminie trzech miesięcy od dnia ustanowienia zarządu sukcesyjnego do organu administracji publicznej, który wydał decyzję związaną z przedsiębiorstwem, wniosku o potwierdzenie możliwości wykonywania tej decyzji. W przeciwnym razie decyzja administracyjna wydana na rzecz zmarłego przedsiębiorcy wygaśnie.

Zwolnienie z podatku od spadków nabycia przedsiębiorstwa 

Ostatnim udogodnieniem, które zostanie omówione w niniejszym artykule, jest zwolnienie osób, które będą prowadziły przedsiębiorstwo, niezależnie od pokrewieństwa ze zmarłym przedsiębiorcą, z podatku od spadków nabycia przedsiębiorstwa, co w zamyśle projektodawców ma znacząco zachęcić osoby, nawet niespokrewnione z przedsiębiorcą, do kontynuacji jego biznesu. Obecnie z takiego zwolnienia korzysta tylko najbliższa rodzina zmarłego.

Zgodnie z ustawą, warunkiem uzyskania nowego zwolnienia będzie zgłoszenie nabycia przedsiębiorstwa naczelnikowi urzędu skarbowego oraz prowadzenie nabytej firmy przez co najmniej 5 lat.