Śmierć przedsiębiorcy – jak rozliczyć ZUS i podatek?

Z chwilą śmierci osoba fizyczna przestaje być podmiotem prawa. Przepisy dotyczące dziedziczenia określają sposób postępowania z pozostawionym przez nią majątkiem oraz zasady zaspokojenia dłużników. Szczególne regulacje dotyczą osób, które prowadziły działalność gospodarczą – w tym ich zobowiązań podatkowych oraz składkowych. Jak śmierć przedsiębiorcy wpływa na rozliczenia z ZUS i urzędem skarbowym? Wyjaśniamy w artykule.

Śmierć przedsiębiorcy

Zgodnie z art. 4 ust. 1, w związku z art. 3 Ustawy z dnia 6 marca 2018 roku – Prawo przedsiębiorców (Dz.U. z 2021 r. poz. 162 ze zm.), przedsiębiorcą jest:

• osoba fizyczna,
• osoba prawna lub
• jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną,

wykonująca działalność gospodarczą, czyli zorganizowaną działalność zarobkową wykonywaną we własnym imieniu i w sposób ciągły.

Z oczywistych względów ze śmiercią przedsiębiorcy możemy mieć do czynienia wyłącznie w przypadku osoby fizycznej. Natomiast zakończenie funkcjonowania osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych następuje w wyniku ich likwidacji w przewidzianym prawem trybie.

Przedsiębiorstwo w spadku

Zasady tymczasowego zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy, który we własnym imieniu wykonywał działalność gospodarczą na podstawie wpisu do Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEiDG), oraz kontynuowania działalności gospodarczej wykonywanej z wykorzystaniem tego przedsiębiorstwa, regulują przepisy Ustawy z dnia 5 lipca 2018 roku o zarządzie sukcesyjnym przedsiębiorstwem osoby fizycznej i innych ułatwieniach związanych z sukcesją przedsiębiorstw (Dz.U. z 2021 r. poz. 170).

Przedsiębiorstwo w spadku obejmuje składniki niematerialne i materialne przeznaczone do wykonywania działalności gospodarczej przez przedsiębiorcę, które stanowią mienie przedsiębiorcy w chwili jego śmierci.

Właścicielem przedsiębiorstwa w spadku jest osoba, która nabyła wspomniane składniki niematerialne i materialne jako spadkobierca na podstawie zapisu windykacyjnego albo w innym trybie określonym w powołanej ustawie. Wielkość udziałów w przedsiębiorstwie w spadku ustala się według wielkości udziałów spadkowych lub udziałów we współwłasności przedsiębiorstwa.

Dla przedsiębiorstwa w spadku może zostać ustanowiony zarząd sukcesyjny. Powstaje on z chwilą:

• śmierci przedsiębiorcy, w przypadku gdy przedsiębiorca złożył wniosek o wpis do CEiDG zarządcy sukcesyjnego powołanego przez siebie za życia;
• dokonania wpisu do CEiDG zarządcy sukcesyjnego powołanego po śmierci przedsiębiorcy przez małżonka przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, spadkobiercę ustawowego przedsiębiorcy, który przyjął spadek, spadkobiercę testamentowego przedsiębiorcy, który przyjął spadek, albo zapisobiercę windykacyjnego, który przyjął zapis windykacyjny, jeżeli zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje mu udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Odpowiedzialność za zobowiązania

Niezależnie od tego, czy dla przedsiębiorstwa w spadku ustanowiono zarząd sukcesyjny, czy też tego nie zrobiono, za zobowiązania związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa w spadku solidarną odpowiedzialność ponoszą właściciele tego przedsiębiorstwa.

Jak stanowi art. 366 Kodeksu cywilnego, odpowiedzialność solidarna (solidarność dłużników) polega na tym, że kilku dłużników może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. W myśl art. 376 Kodeksu cywilnego, jeżeli jeden z dłużników solidarnych spełnił świadczenie, treść istniejącego między współdłużnikami stosunku prawnego rozstrzyga o tym, czy i w jakich częściach może on żądać zwrotu od współdłużników. Jeżeli z treści tego stosunku nie wynika nic innego, dłużnik, który świadczenie spełnił, może żądać zwrotu w częściach równych; część przypadająca na dłużnika niewypłacalnego rozkłada się między współdłużników.

Śmierć przedsiębiorcy a zobowiązania podatkowe

Za zobowiązania podatkowe zmarłego przedsiębiorcy odpowiadają jego spadkobiercy. Do odpowiedzialności tej stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego o przyjęciu i odrzuceniu spadku oraz o odpowiedzialności za długi spadkowe. Wspomniane przepisy wykorzystuje się również do odpowiedzialności spadkobierców za:

• zaległości podatkowe;
• odsetki za zwłokę od zaległości podatkowych spadkodawcy;
• pobrane, a niewpłacone podatki z tytułu sprawowanej przez spadkodawcę funkcji płatnika lub inkasenta;
• niezwrócone przez spadkodawcę zaliczki na naliczony podatek od towarów i usług oraz ich oprocentowanie;
• opłatę prolongacyjną;
• koszty postępowania podatkowego;
• koszty upomnienia i koszty postępowania egzekucyjnego prowadzonego wobec spadkodawcy powstałe do dnia otwarcia spadku.

Organ podatkowy orzeka w jednej decyzji o zakresie odpowiedzialności lub uprawnień poszczególnych spadkobierców na podstawie decyzji ostatecznych wydanych wobec spadkodawcy oraz jego zobowiązań wynikających z prawidłowych deklaracji.

Jeżeli jednak dla przedsiębiorstwa w spadku ustanowiono zarząd sukcesyjny, to wstępuje ono, zamiast spadkobierców, w przewidziane w przepisach prawa podatkowego majątkowe prawa i obowiązki spadkodawcy związane z prowadzoną działalnością gospodarczą, z wyjątkiem tych praw, które nie mogą być kontynuowane na podstawie odrębnych ustaw. W takim przypadku, skoro przedsiębiorstwo w spadku kontynuuje działalność gospodarczą zmarłego przedsiębiorcy, to ono jest podmiotem, który w zakresie tej działalności jest sukcesorem jego praw i obowiązków.

Szczegółowe regulacje o odpowiedzialności za zobowiązania podatkowe spadkodawcy zawarto w art. 97–106 Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2021 r. poz. 1540 ze zm.).

Zobowiązania z zakresu ubezpieczeń społecznych

Śmierć przedsiębiorcy powoduje ustanie, w odniesieniu do jego osoby, obowiązku ubezpieczeń społecznych. Ewentualne zobowiązania w tym zakresie wchodzą do długu spadkowego, za który odpowiedzialność ponoszą spadkobiercy.

Natomiast zgodnie z art. 4 ust. 2 lit. zc Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz.U. z 2022 r. poz. 1009 ze zm.) w stosunku do pracowników i zleceniobiorców przedsiębiorstwa w spadku oraz osób przebywających na urlopie wychowawczym udzielonym w ramach stosunku pracy albo pobierających zasiłek macierzyński, z wyłączeniem osób, którym zasiłek macierzyński wypłaca ZUS, obowiązki przedsiębiorstwa w spadku, jako płatnika składek, wykonuje:

• zarządca sukcesyjny, a w przypadku jego braku
• osoby uprawnione do wykonywania czynności zachowawczych, czyli małżonek przedsiębiorcy, któremu przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku, lub spadkobierca ustawowy przedsiębiorcy, albo spadkobierca testamentowy przedsiębiorcy, albo zapisobierca windykacyjny, któremu zgodnie z ogłoszonym testamentem przysługuje udział w przedsiębiorstwie w spadku.

Odpowiedzialność za zobowiązania podatkowe i składkowe zmarłego przedsiębiorcy przejmują co do zasady jego spadkobiercy. Dotyczą one nie tylko tego przedsiębiorcy jako podatnika i osoby ubezpieczonej, ale również jako płatnika zaliczek podatku i składek ZUS za zatrudnione osoby.