Specjalne uprawnienia dla niepełnosprawnych pracowników

Przepisy prawa pracy ustanawiają uprawnienia dla niepełnosprawnych pracowników, dotyczących warunków ich pracy. Aby móc z nich korzystać, konieczne jest przedłożenie pracodawcy uzyskanego orzeczenia o niepełnosprawności.

Niepełnosprawność i jej stopnie

Zgodnie z art. 2 pkt 10 Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych – dalej „ustawa” – niepełnosprawnością jest trwała lub okresowa niezdolność do wypełniania ról społecznych z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu, w szczególności powodująca niezdolność do pracy.

Do znacznego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagającą, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolną do pracy albo zdolną do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagającą czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych. Z kolei do lekkiego stopnia niepełnosprawności zalicza się osobę o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy, w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mająca ograniczenia w pełnieniu ról społecznych dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne (art. 4 ust. 1–3 ustawy).

Kto i w jaki sposób stwierdza niepełnosprawność?

O niepełnosprawności orzekają:

• powiatowe zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności – jako pierwsza instancja;
• wojewódzkie zespoły do spraw orzekania o niepełnosprawności – jako druga instancja (art. 6 ust. 1 ustawy).

W orzeczeniu powiatowego zespołu ustala się niepełnosprawność albo stopień niepełnosprawności, nie więcej niż trzy symbole przyczyn niepełnosprawności oraz wskazania dotyczące w szczególności:

• odpowiedniego zatrudnienia uwzględniającego psychofizyczne możliwości danej osoby;
• szkolenia, w tym specjalistycznego;
• zatrudnienia w zakładzie aktywności zawodowej;
• uczestnictwa w terapii zajęciowej;
• konieczności zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze oraz pomoce techniczne ułatwiające funkcjonowanie danej osoby;
• korzystania z systemu środowiskowego wsparcia w samodzielnej egzystencji, przez co rozumie się korzystanie z usług socjalnych, opiekuńczych, terapeutycznych i rehabilitacyjnych świadczonych przez sieć instytucji pomocy społecznej, organizacje pozarządowe oraz inne placówki;
• konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji;
• konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji;
• spełniania przez osobę niepełnosprawną przesłanek określonych w art. 8 ust. 3a pkt 1 Ustawy z dnia 20 czerwca 1997 roku – Prawo o ruchu drogowym, którymi są znaczny albo umiarkowany stopień niepełnosprawności, oraz znacznie ograniczone możliwości samodzielnego poruszania się (art. 6b ust. 1 i 3 ustawy).

Na podstawie orzeczenia o niepełnosprawności – po jego przedłożeniu pracodawcy – pracownik może korzystać z szeregu ustawowo przysługujących mu udogodnień.

Warunki pracy chronionej

Co do zasady właściwe środowisko pracy osób ze znacznym lub umiarkowanym stopniem niepełnosprawności stanowią warunki pracy chronionej, czyli pracy u pracodawców prowadzących zakłady pracy chronionej albo zakłady aktywności zawodowej. Z punktu widzenia pracownika istotne jest przede wszystkim to, że we wspomnianych zakładach:

• użytkowane obiekty i pomieszczenia muszą odpowiadać przepisom i zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy oraz uwzględniać potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higienicznosanitarnych i ciągów komunikacyjnych oraz spełniać wymagania dostępności do nich;
• należy zapewnić pracownikom doraźną i specjalistyczną opiekę medyczną, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne.

Zapewnienie stanowiska pracy po wypadku

Osobie zatrudnionej, która w wyniku wypadku przy pracy lub choroby zawodowej utraciła zdolność do pracy na dotychczasowym stanowisku, pracodawca jest obowiązany wydzielić lub zorganizować odpowiednie stanowisko pracy z podstawowym zapleczem socjalnym, nie później niż w okresie trzech miesięcy od daty zgłoszenia przez tę osobę gotowości przystąpienia do pracy. Zgłoszenie takie powinno nastąpić w ciągu miesiąca od dnia uznania za osobę niepełnosprawną. Uprawnienie to nie przysługuje jednak osobie, której wypadek przy pracy został spowodowany wyłącznie naruszeniem przez nią przepisów w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy, z jej winy lub jej stanem nietrzeźwości, udowodnionymi przez pracodawcę (art. 14 ustawy).

Czas pracy

Czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo. Oznacza to, że w każdej dobie i w każdym tygodniu normy te nie mogą zostać przekroczone – inaczej niż w przypadku pracowników nieobjętych przepisami dotyczącymi niepełnosprawności, których czas pracy, zależnie od stosowanego systemu czasu pracy, może w niektórych dobach przekraczać 8 godzin (np. w ramach systemu równoważnego) i w odniesieniu do których norma tygodniowa czasu pracy wynosi przeciętnie 40 godzin w przyjętym okresie rozliczeniowym (w niektórych tygodniach zatem czas pracy może objąć więcej niż 40 godzin, jeżeli w innych tygodniach, w ramach tego samego okresu rozliczeniowego, czas ten będzie odpowiednio krótszy od 40 godzin).

Przewidziane w ustawie ograniczenia czasu pracy idą jeszcze dalej w odniesieniu do osób zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności – dla nich ustalono normy 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo.

Kolejnym rozwiązaniem służącym złagodzeniu uciążliwości związanych z pracą jest zakaz zatrudniania osób niepełnosprawnych w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych (art. 15 ustawy).

Omówionych wyżej ograniczeń dotyczących czasu pracy nie stosuje się:

• do osób zatrudnionych przy pilnowaniu oraz
• gdy na wniosek osoby zatrudnionej lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub w razie jego braku lekarz sprawujący opiekę nad tą osobą wyrazi na to zgodę – koszty tych badań ponosi pracodawca (art. 16 ustawy).

Przerwy w pracy

Osoba niepełnosprawna ma prawo do dodatkowej przerwy w pracy na gimnastykę usprawniającą lub wypoczynek. Czas przerwy wynosi 15 minut i jest wliczany do czasu pracy (art. 17 ustawy).

Niezależnie od powyższego osobie niepełnosprawnej – jak ogółowi pracowników –  przysługuje prawo do przerwy w pracy, wliczanej do czasu pracy, unormowanej w art. 134 Kodeksu pracy. Zgodnie z tym przepisem, jeżeli dobowy wymiar czasu pracy pracownika:

• wynosi co najmniej 6 godzin – pracownik ma prawo do przerwy w pracy trwającej co najmniej 15 minut;
• jest dłuższy niż 9 godzin – pracownik ma prawo do dodatkowej przerwy w pracy trwającej co najmniej 15 minut;
• jest dłuższy niż 16 godzin – pracownik ma prawo do kolejnej przerwy w pracy trwającej co najmniej 15 minut.

Dodatkowy urlop wypoczynkowy

Osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności przysługuje dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym. Prawo do pierwszego urlopu dodatkowego osoba ta nabywa po przepracowaniu jednego roku po dniu zaliczenia jej do jednego z tych stopni niepełnosprawności.

Przykład 1.

Pracownik ma staż pracy uprawniający go, zgodnie z art. 154 § 1 pkt 2 Kodeksu pracy, do urlopu wypoczynkowego w wymiarze rocznym wynoszącym 26 dni. 1 marca 2022 roku otrzymał on orzeczenie o niepełnosprawności i tego samego dnia przekazał je pracodawcy. W związku z tym w 2023 roku pracownik będzie mógł wykorzystać w sumie 36 dni urlopu wypoczynkowego, na który składa się wspomniane wyżej 26 dni oraz 10 dni urlopu dodatkowego, który będzie mógł wykorzystać, poczynając od 1 marca 2023 roku, czyli po przepracowaniu jednego roku po dniu zaliczenia go do stopnia niepełnosprawności.

Uprawnienia dla niepełnosprawnych - zwolnienia od pracy

Osoba o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności ma prawo do zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do wynagrodzenia:

• w wymiarze do 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym, nie częściej niż raz w roku;
• w celu wykonania badań specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających, a także w celu uzyskania zaopatrzenia ortopedycznego lub jego naprawy, jeżeli czynności te nie mogą być wykonane poza godzinami pracy.

Wynagrodzenie za czas tych zwolnień od pracy oblicza się jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy.

Łączny wymiar dodatkowego urlopu wypoczynkowego i zwolnienia od pracy w celu uczestniczenia w turnusie rehabilitacyjnym nie może przekroczyć 21 dni roboczych w roku kalendarzowym (art. 20 ustawy).

Warto też pamiętać o kodeksowym zakazie dyskryminowania pracowników ze względu na niepełnosprawność. Z kolei działania proporcjonalne do osiągnięcia zgodnego z prawem celu różnicowania sytuacji pracownika, polegające na stosowaniu środków, które polaryzują sytuację prawną pracownika na jego korzyść ze względu na niepełnosprawność, nie są uznawane za naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu.