Obowiązujące przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (dalej jako KRO) przewidują, że podstawowym ustrojem majątkowym w polskim małżeństwie jest ustrój wspólności ustawowej. Powstaje on, co do zasady, z chwilą zalegalizowania związku, aczkolwiek strony mogą zawrzeć umowę dotyczącą rozdzielności majątkowej. Rozdzielność może powstać jednak nie tylko na skutek decyzji małżonków, ale także i z mocy samego prawa. W niniejszym artykule wyjaśnimy jaki wpływ na majątek będzie miała upadłość małżonka.
Czym jest rozdzielność majątkowa?
Rozdzielność majątkowa jest jedną z form ustroju majątkowego, który istnieje pomiędzy małżonkami. Bardzo często powstaje na skutek decyzji małżonków – podjętej zarówno przed ślubem, jak i w trakcie trwania związku.
Rozdzielność majątkowa jest określana mianem intercyzy. Jej powstanie powoduje, że małżonkowie dysponują odrębnymi majątkami (zwanymi poprawnie majątkami osobistymi). W ramach rozdzielności nie istnieje majątek wspólny, który przynależałby do obu stron.
Kiedy powstaje rozdzielność majątkowa?
Rozdzielność powstaje nie tylko na skutek umowy zawartej w formie aktu notarialnego, ale także z mocy samego prawa. Będzie tak:
-
w przypadku ogłoszenia upadłości jednego z małżonków;
-
w przypadku ubezwłasnowolnienia jednego z małżonków;
-
w przypadku orzeczenia separacji pomiędzy małżonkami.
Upadłość małżonka jest jedną z przyczyn automatycznego powstania rozdzielności majątkowej – wola małżonków w tej kwestii nie ma żadnego znaczenia.
Upadłość małżonka – przedsiębiorcy
Ogłoszenie upadłości powoduje powstanie tzw. majątku upadłego, do którego prawa otrzymuje syndyk masy upadłości. W przypadku gdy upadły znajduje się w małżeństwie, w którym obowiązywał ustrój ustawowej wspólności małżeńskiej, taka sytuacja niesie ze sobą ważne konsekwencje prawne.
Upadłość małżonka, który prowadził działalność gospodarczą (określana także mianem upadłości przedsiębiorcy), zasadniczo wpływa na kształt majątku, który był dzielony z żoną lub mężem. W takim przypadku powstaje bowiem rozdzielność majątkowa, jednak cały dotychczasowy majątek wspólny wchodzi do masy upadłości – nie może nim zarządzać żaden z małżonków.
„Zgodnie z art. 124 ust. 1 Prawa upadłościowego z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków ustaje wspólność ustawowa małżeńska, a majątek wspólny wchodzi w skład masy upadłości. Powtórzenie regulacji co do ustania wspólności ustawowej w razie upadłości małżonka znajduje się w art. 53 § 1 KRO. Regulacja ta jest surowa dla małżonka dłużnika z tego względu, że nie jest on stroną postępowania w przedmiocie ogłoszenia upadłości oraz ponosi daleko idące konsekwencje wydania takiego postanowienia. De facto małżonek ten swoim udziałem w majątku dorobkowym ponosi odpowiedzialność za zobowiązania współmałżonka, nawet w sytuacji, gdy nie jest współdłużnikiem, jak również gdy małżonek taki nie wyraził zgody na zaciągnięcie określonych zobowiązań w trybie określonym w art. 41 § 1 KRO. Ochrona małżonka upadłego dłużnika przejawia się tym, że może on zgłosić do masy upadłości wierzytelność z tytułu udziału. Małżonek upadłego posiada bowiem uprawnienie do zgłoszenia w postępowaniu upadłościowym wierzytelności z tytułu udziału w majątku w wspólnym (art. 124 ust. 3 ustawy Prawo upadłościowe). Zasadniczo udziały te są równe (art. 43 § 1 KRO), wobec czego zgłoszona przez małżonka wierzytelność powinna odpowiadać połowie wartości majątku wspólnego. Nie może jednak domagać się wyłączenia z masy upadłości udziału w majątku wspólnym”.
Upadłość małżonka – konsumenta
Nieco inaczej będzie wyglądała kwestia upadłości małżonka, który nie prowadził działalności gospodarczej. Upadłość konsumencka, bo o niej mowa, jest spotykana w Polsce coraz częściej. Oferuje bowiem możliwość wyzerowania zobowiązań danej osoby, jeśli ta popadnie w kłopoty finansowe.
Upadłość konsumencka również prowadzi do powstania rozdzielności majątkowej z mocy samego prawa. Niejednoznaczne jest jednak to, czy cały dotychczasowy majątek wspólny małżonków wejdzie do masy upadłości.
W doktrynie i orzecznictwie pojawia się olbrzymia rozbieżność w tym temacie – część prawników uważa, że do upadłości konsumenckiej powinniśmy stosować identyczne zasady, które pojawiają się przy upadłości małżonka – przedsiębiorcy. W praktyce oznaczałoby to, że upadłość konsumencka również powoduje wejście całego majątku wspólnego do masy upadłości, którym może zarządzać wyłącznie syndyk masy upadłości (małżonkowie tracą zaś to prawo).
Z drugiej strony istnieją poważne argumenty prawne, które wskazują, że przy upadłości konsumenckiej do masy upadłości trafia wyłącznie połowa majątku wspólnego (tego, który należy do upadłego). Małżonek, wobec którego nie ogłoszono upadłości, ma wówczas prawo do pozostałej połowy majątku wspólnego – może nim swobodnie dysponować tak jak do tej pory. Syndyk masy upadłości ma zatem prawo rozporządzać tylko tą częścią majątku, która należy do upadłego małżonka (do połowy majątku wspólnego). Zwolennicy tej teorii powołują się na regulację zawartą w treści art. 41 §2 KRO, zgodnie z którym należy zbadać, czy zobowiązanie zaciągnięte w małżeństwie odbyło się za zgodą współmałżonka, co powoduje jego odpowiedzialność także za długi upadłego.
Rozbieżności w omawianym zakresie są na tyle poważne, że sprawą zajął się Sąd Najwyższy. O wielkości problemu może świadczyć fakt, że SN przekazał w swoim czasie zbadanie sprawy swojemu powiększonemu składowi. Uchwała, która zapadła w tym zakresie pod koniec grudnia 2019 roku (III CZP 59/18) stwierdza, że w sytuacji upadłości konsumenckiej jednego z małżonków do masy upadłości wejdzie całość majątku wspólnego.
Zabezpieczenie majątku wspólnego
Prowadzenie działalności gospodarczej przez jednego małżonka zawsze jest obarczone ryzykiem popadnięcia w kłopoty finansowe, a nawet doprowadzenia do upadłości. Czy małżonek, który nie zajmuje się biznesem, może w jakiś sposób zabezpieczyć wspólny majątek?
Jednym ze sposób zachowania części majątku jest dokonanie rozdzielności majątkowej jeszcze przed ogłoszeniem upadłości drugiego małżonka – tzn. wtedy, gdy postępowanie sądowe w tej sprawie nie zostało wszczęte i nie istnieje widmo upadłości.
W tym celu należy zawrzeć stosowną umowę – można tego dokonać wyłącznie przed notariuszem. Koszt aktu notarialnego uzależniony jest jednak od momentu podpisania stosownej umowy.
Jeśli rozdzielność majątkowa ma powstać jeszcze przed ślubem, koszt jej ustanowienia wyniesie 400 zł + VAT (wraz z kosztami wypisu aktu notarialnego w wysokości 6 zł + VAT za każdą stronę wypisu). W przypadku rozdzielności majątkowej ustanawianej po ślubie, jej koszt uzależniony będzie od wielkości dzielonego majątku, przy czym obowiązuje tu zasada, że im większy majątek, tym większe będzie wynagrodzenie notariusza.
Maksymalna stawka taksy notarialnej wynosi od wartości:
1) do 3000 zł – 100 zł;
2) powyżej 3000 zł do 10 000 zł – 100 zł + 3% od nadwyżki powyżej 3000 zł;
3) powyżej 10 000 zł do 30 000 zł – 310 zł + 2% od nadwyżki powyżej 10 000 zł;
4) powyżej 30 000 zł do 60 000 zł – 710 zł + 1% od nadwyżki powyżej 30 000 zł;
5) powyżej 60 000 zł do 1 000 000 zł – 1010 zł + 0,4% od nadwyżki powyżej 60 000 zł;
6) powyżej 1 000 000 zł do 2 000 000 zł – 4770 zł + 0,2% od nadwyżki powyżej 1 000 000 zł;
7) powyżej 2 000 000 zł – 6770 zł + 0,25% od nadwyżki powyżej 2 000 000 zł, nie więcej jednak niż 10 000 zł.
Drugim sposobem zabezpieczenia majątku wspólnego jest wnioskowanie o wyłączenie z masy upadłości tych elementów majątku wspólnego, które służą prowadzeniu działalności gospodarczej oraz pracy zawodowej każdego z małżonków. To rozwiązanie można jednak wykorzystać tylko wówczas, gdy ogłoszono już upadłość jednego z małżonków.
Trzecią możliwością jest zgłoszenie przez nieupadłego małżonka wierzytelności wobec majątku wspólnego z tytułu posiadanego w nim udziału. W praktyce to najczęściej na tę okoliczność powołują się małżonkowie, wobec których nie ogłoszono upadłości, tak aby ocalić choć część majątku wspólnego od włączenia do masy upadłości.
Upadłość i rozdzielność
Upadłość jednego z małżonków w każdej sytuacji powoduje powstanie rozdzielności majątkowej z mocy samego prawa – nie ma przy tym znaczenia, czy mamy do czynienia z upadłością konsumencką, czy taką, która pozostaje w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą.
W przypadku upadłości małżonka-przedsiębiorcy cały majątek wspólny zostaje przeniesiony do masy upadłości, tak że prawo zarządzania nim przypada w całości syndykowi masy upadłości. Upadłość konsumencka prowadzi do tego samego skutku, o czym zadecydował już Sąd Najwyższy.
