Nie jest sytuacją rzadką, że prawo własności przynależy do 2 lub większej liczby podmiotów. Współwłasność może powstać na wiele sposobów. Jej źródłem może być dziedziczenie, zawarcie małżeństwa czy zakup danej rzeczy przez kilka osób. W zależności od sposobu nabycia tego prawa może ono przyjąć postać współwłasności w częściach ułamkowych lub współwłasności łącznej. Co do zasady prawo wspólnej własności przysługuje w częściach ułamkowych, współwłasność łączna natomiast powstaje jedynie w sytuacjach ściśle określonych przez prawo. Tym, co odróżnia oba wskazane wyżej rodzaje współwłasności, jest sposób dysponowania i rozporządzania przedmiotem współwłasności. Współwłasność łączna charakteryzuje się tym, że wszelkie decyzje dotyczące przedmiotu współwłasności dotyczą łącznie wszystkich współwłaścicieli, nawet jeśli przepis czy czynność prawna daje podstawę do działania 1 ze współwłaścicieli. Z kolei przy współwłasności w częściach ułamkowych współwłaściciele mają prawo do rozporządzania jedynie swoim udziałem we własności. Jakie zasady dysponowania rzeczą oraz rozporządzania nią obowiązują we współwłasności łącznej, a jakie w ułamkowej? O tym w niniejszym artykule.
Współwłasność – czym jest dokładnie?
Kwestie współwłasności zostały szczegółowo uregulowane w Kodeksie cywilnym (dalej jako kc) w przepisach art. 195 i nast. Współwłasność jest szczególną postacią prawa własności objawiającą się tym, że 1 rzecz stanowi równocześnie własność kilku osób, które mają jednakowe prawa do owej rzeczy. Udział we współwłasności jest niejako fragmentem wspólnego prawa, nie zaś odrębnym prawem własności. Aby można było mówić o omawianym rodzaju prawa, wystąpić muszą łącznie 3 elementy:
- jedność przedmiotu,
- wielość podmiotów (właścicieli),
- niepodzielność wspólnego prawa.
Przedmiotem współwłasności może być jedynie rzecz w liczbie pojedynczej. Może być to zarówno ruchomość, jak i nieruchomość. Przedmiotem tego prawa nie może być zatem zbiór rzeczy, np. kolekcja dzieł sztuki. W takim przypadku współwłasność obejmuje każde pojedyncze dzieło. Oznacza to, że każdy ze współwłaścicieli ma równe prawo do każdego elementu zbioru, nie zaś do określonej części zbioru, np. do kilku obrazów z kolekcji. Prawo współwłasności nie obejmuje innych niż własność praw majątkowych, np. praw rzeczowych.
Niepodzielność rzeczonego prawa objawia się tym, że przysługuje ono niepodzielnie kilku osobom, a każda z nich ma prawo do całej rzeczy. Żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje zatem prawo do jej wydzielonej części. Nawet jeśli rzecz zostanie fizycznie podzielona, to nie zmienia to uprawnień jej właścicieli. W dalszym ciągu posiadają oni prawo własności do każdej części podzielonego przedmiotu.
Współwłasność - rodzaje i źródła
Ustawodawca przewidział 2 rodzaje współwłasności – ułamkowej i łącznej. Jak zostało wskazane na wstępie, podstawowym rodzajem tego prawa jest współudział ułamkowy. Współwłasność łączna powstaje jedynie w sytuacjach określonych przepisami prawa. Wynika to z faktu, że prawo to jest ściśle związane ze stosunkami, którym ten rodzaj współwłasności towarzyszy. Kształt współwłasności łącznej nadawany jest przez ustawodawcę każdorazowo odrębnie dla konkretnej regulacji – dzieje się tak m.in. przy wspólności małżeńskiej. Z tego też względu przepisy kc odnoszące się do omawianego zagadnienia zasadniczo regulują współwłasność w częściach ułamkowych, z kolei w przypadku prawa łącznego, jedynie w niektórych wypadkach można korzystać z tych uregulowań. Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 28 lutego 1973 roku (sygn. akt: III CRN 424/72) „dopuszcza się możliwość odpowiedniego stosowania przepisów o współwłasności w częściach ułamkowych do współwłasności łącznej w takim zakresie, w jakim nie jest ona uregulowana w przepisach właściwych dla stosunku prawnego, z którego współwłasność ta wynika”.
Źródła współwłasności mogą być różnorakie. Prawo to może być wynikiem określonej czynności prawnej, orzeczenia sądowego czy też wynikać bezpośrednio z przepisu prawa. Może mieć również charakter mieszany i mieć kilka podstaw. Ustawodawca nie zdecydował się na utworzenie katalogu źródeł powstania współwłasności, byłoby to zresztą niemożliwe i bezcelowe. W praktyce najczęstszym podłożem powstania tego prawa jest czynność prawna – dzieje się tak, gdy np. 2 osoby wspólnie kupują samochód, gdy wspólnicy spółki cywilnej nabywają sprzęt niezbędny do prowadzenia działalności gospodarczej czy też spadkodawca pozostawia po sobie testament, powołując w nim kilku spadkobierców. Przykładem współwłasności powstałej na podstawie orzeczenia sądowego jest sytuacja, kiedy na podstawie postanowienia o dziale spadku, spadkobiercy stają się współwłaścicielami składnika masy spadkowej, np. mieszkania. Z kolei ze współwłasnością powstałą z przepisów samego prawa będziemy mieli do czynienia przy zasiedzeniu, kiedy kilka osób zasiedziało jednocześnie własność tej samej rzeczy.
Współwłasność łączna
Współwłasność łączną może powstać tylko między osobami związanymi określonym stosunkiem osobistym. Współwłasność ta zachodzi wyłącznie w przypadkach wskazanych przez ustawodawcę. Jeżeli zatem przepisy nie przesądzają o tym, daną współwłasność należy traktować jako prawo współwłasności w częściach ułamkowych. W polskim prawie z tym rodzajem własności mamy do czynienia przy stosunku małżeństwa oraz spółce cywilnej. Wspólność łączna nie ma charakteru samoistnego i jest ściśle powiązana ze stosunkiem prawnym wiążącym właścicieli w danych okolicznościach. Prawo to nie może powstać bez powstania stosunku podstawowego, a zatem wraz z ustaniem danego stosunku ustaje również wspólność łączna. Jak podkreślił Wojewódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu w wyroku z 8 lutego 2017 roku (sygn. akt: I SA/Wr 1328/16) „dopóki trwa stosunek podstawowy, nie może dojść do zniesienia współwłasności łącznej, chyba że przepis szczególny na to pozwala (red. dzieje się tak w przypadku ustalenia rozdzielności małżeńskiej), natomiast strony stosunku podstawowego nie mogą takiego uprawnienia ustalić w drodze umownej”.
Udziały we współwłasności nie są określone, nie występuje tu możliwość wskazania na konkretny ułamek czy procent w prawie do rzeczy. Ustawodawca nie zezwala na jego ustanowienie między współwłaścicielami do czasu trwania stosunku podstawowego, wielkość udziału w rzeczy wspólnej możliwa jest dopiero po jego ustaniu.
Reasumując powyższe rozważania, możemy wskazać cechy, które charakteryzują wspólność łączną. Są to:
- udział współwłaścicieli nie jest określony ułamkiem;
- współwłaściciel nie może rozporządzać swym udziałem;
- współwłaściciel nie może żądać zniesienia współwłasności, dopóki trwa stosunek podstawowy;
- z chwilą ustania stosunku podstawowego współwłasność łączna przekształca się we współwłasność w częściach ułamkowych. Współwłasność łączna nie istnieje bez istnienia stosunku podstawowego.
Wielkość ułamków po ustaniu tego prawa wynika z przepisów szczególnych regulujących dany stosunek.
Współwłasność w częściach ułamkowych
Współwłasność w częściach ułamkowych ma charakter samoistny i nie jest związana z żadnym innym stosunkiem prawnym. Wyjątkowo ten rodzaj prawa może zostać podporządkowany innemu stosunkowi prawnemu, dzieje się tak w przypadku tzw. współwłasności przymusowej. Przykładem takiego rodzaju własności jest współwłasność nieruchomości wspólnej powstałej w wyniku wyodrębnienia lokalu. W przeciwieństwie do współwłasności łącznej, w tym przypadku źródeł powstania omawianego prawa jest bardzo wiele. Wśród tych najbardziej popularnych możemy wymienić m.in. nabycie wspólnie własności, dziedziczenie ustawowe przez kilka osób, powołanie w testamencie kilku spadkobierców, ustanie wspólności majątkowej małżeńskiej, rozwiązanie spółki cywilnej, a także połączenie rzeczy.
Udział w prawie współwłasności jest zakreślony odpowiednim ułamkiem. Wielkość tego udziału wynika ze zdarzenia prawnego będącego źródłem powstania prawa własności. Jeżeli jednak nie da się ustalić wielkości udziałów, wówczas zastosowanie ma art. 197 kc. Przepis ten stanowi zasadę domniemania równości udziałów. Wielkość udziałów w tym rodzaju wspólności jest o tyle istotna, gdyż od niej zależy zakres uprawnień współwłaściciela względem rzeczy wspólnej oraz do pozostałych współwłaścicieli. Stosunkowo do wielkości udziału ustalany jest rozmiar praw i obowiązków współwłaścicieli związanych z użytkowaniem rzeczy, ponoszeniem ciężarów na utrzymanie rzeczy czy pobieraniem z niej pożytków (np. z czynszu za wynajem).
Mimo istnienia części ułamkowych we współwłasności, prawo własności do całej rzeczy przysługuje wszystkim współwłaścicielom niepodzielnie. Udział w rzeczy jest natomiast prawem, które należy wyłącznie do jego właściciela. Zgodnie z tym, każdy ze współwłaścicieli może rozporządzać swoim udziałem bez konieczności uzyskania zgody pozostałych współwłaścicieli, np. poprzez zbycie, dzierżawę lub obciążenie ograniczonym prawem rzeczowym.
Prawo rozporządzania udziałem we współwłasności nie jest jednak nieograniczone. Kc przewiduje wyjątki, kiedy właściciele rzeczy wspólnej nie mogą swobodnie rozporządzać swoimi udziałami. Należy tu wskazać m.in. na rozporządzanie udziałem w przedmiocie należącym do spadku, które jest dopuszczalne jedynie za zgodą wszystkich spadkobierców czy też prawo pierwokupu udziału we współwłasności nieruchomości rolnej przysługujące pozostałym współwłaścicielom, jeżeli prowadzą oni gospodarstwo rolne na wspólnym gruncie.
Należy jednak pamiętać, że rozporządzanie udziałem jest czynnością zgoła inną niż rozporządzanie całą rzeczą wspólną. W takim wypadku przy podejmowaniu czynności, które przekraczają zakres zwykłego zarządu, potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W przypadku braku takiej zgody, współwłaściciele, których udziały wynoszą co najmniej połowę, mogą żądać rozstrzygnięcia sądowego w przedmiocie planowanego rozporządzenia. Z kolei przy czynności zwykłego zarządu rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda jedynie większości współwłaścicieli. W przypadku braku takiej zgody każdy ze współwłaścicieli może żądać upoważnienia sądowego do dokonania czynności.
Współwłasność – podsumowanie
Kc rozróżnia 2 rodzaje współwłasności – łączną oraz w częściach ułamkowych. Mimo rozróżniania przez kc rodzajów tego prawa, przepisy ustawy cywilnej regulują szczegółowo wyłącznie własność w częściach ułamkowych. Wynika to z faktu, że współwłasność łączna jest zależna od stosunku prawnego, na podstawie którego powstała. Tym, co odróżnia oba rodzaje omawianych praw, jest możliwość rozporządzania nim. W przypadku współwłasności ułamkowej każdy ze współwłaścicieli ma prawo do rozporządzania swoim udziałem bez ingerencji pozostałych współwłaścicieli. Z kolei w przypadku współwłasności łącznej nie jest to możliwe. W czasie trwania stosunku podstawowego nie jest możliwy podział własności na części i swobodne nim zarządzanie.
