Środki pieniężne przechowywane na rachunku bankowym należą do osoby, która je tam wpłaciła, czy może jednak do banku? Zdecydowana większość z nas odpowie, że do klienta banku. Ale czy na pewno? Prawo bankowe wskazuje jednoznacznie, że środki powierzone bankom pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym są obciążone ryzykiem ich utraty. Jest to skutkiem tego, że klienci, powierzając instytucji finansowej swoje pieniądze, godzą się na ich lokowanie, co stwarza prawdopodobieństwo, że nie zostaną one w całości odzyskane. Nie inaczej jest w przypadku postępowań egzekucyjnych, gdy na polecenie komornika bank ma obowiązek „zamrozić” środki na rachunkach dłużnika, pozbawiając go tym samym możliwości rozporządzania swoją własnością. Innym przykładem – tym, który omówimy w niniejszym artykule – jest blokada rachunku bankowego na polecenie prokuratora w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa.
Kiedy stosuje się środki zapobiegawcze?
Jednym z wielu narzędzi wymiaru sprawiedliwości do walki z przestępczością są tzw. środki zapobiegawcze. Stosuje się je jeszcze przed prawomocnym skazaniem i zastosowaniem właściwej kary. Środki te mają na celu powstrzymanie podejrzanego przed popełnieniem czynu zabronionego, uniemożliwienia dokonania tego przez inne osoby, ucieczki czy mataczenia w sprawie. Warto mieć świadomość, że nie tylko areszt śledczy, poręczenie majątkowe czy dozór śledczy mogą pomóc prokuraturze w prawidłowym przeprowadzeniu postępowania. W przypadku niektórych przestępstw o wiele skuteczniejsza będzie właśnie blokada rachunku bankowego. Instytucja ta ma za zadanie zabezpieczenie środków zgromadzonych na koncie przed ich wykorzystaniem do działań przestępczych.
Blokada rachunku bankowego– kiedy jest możliwa?
Blokada rachunku bankowego została przewidziana w art. 106a Prawa bankowego. W razie uzasadnionego podejrzenia, że działalność banku wykorzystywana jest w celu ukrycia działań przestępczych bądź w celach mających związek z przestępstwem, na instytucję tę ustawodawca nałożył obowiązek przeprowadzenia specjalnej procedury, której skutkiem może być dokonanie blokady środków pieniężnych należących do podejrzanego podmiotu.
Paragraf 1. wskazanego przepisu jednocześnie wskazuje, iż do zastosowania omawianej instytucji musi zaistnieć uzasadnione podejrzenie, że działalność banku jest wykorzystywana w celu ukrycia działań przestępczych lub dla celów mających związek z przestępstwem skarbowym lub innym przestępstwem niż to, o którym mowa w art. 165a lub art. 299 Kodeksu karnego. To oznacza, że procedura ta nie będzie miała miejsca w przypadku podejrzenia:
- przestępstwa finansowania terroryzmu – polegającego na gromadzeniu, przekazywaniu lub oferowaniu środków płatniczych, instrumentów finansowych, papierów wartościowych, wartości dewizowych, praw majątkowych lub innego mienia ruchomego lub nieruchomości w zamiarze sfinansowania przestępstwa o charakterze terrorystycznym;
- przestępstwa prania brudnych pieniędzy polegającego na przyjmowaniu, posiadaniu, używaniu, ukrywaniu, przekazywaniu, wywożeniu za granicę lub dokonywaniu transferu bądź konwersji środków płatniczych, instrumentów finansowych, papierów wartościowych, wartości dewizowych, praw majątkowych lub innego mienia ruchomego lub nieruchomości pochodzących z korzyści związanych z popełnieniem czynu zabronionego.
Ustawodawca nie wskazał tu konkretnych czynów zabronionych, ale przyjąć należy, iż z całą pewnością chodzi o przestępstwa ścigane z oskarżenia publicznego. Przepis 106a Prawa bankowego powinien zatem być stosowany wówczas, gdy bank ma podstawy do podejrzenia, że doszło lub może dojść do wykorzystania jego działalności w celach ukrycia jakichkolwiek działań przestępczych lub mających związek z przestępstwem.
Podejrzenie popełnienia przestępstwa a obowiązek zawiadomienia
W razie zaistnienia uzasadnionych podejrzeń wykorzystywania usług bankowych do celów przestępczych instytucja ta jest zobligowana zawiadomić prokuratora lub Policję, ewentualnie inny organ właściwy do prowadzenia postępowania przygotowawczego (np. ABW czy CBŚ). Podkreślenia wymaga, że obowiązek ten obciąża nie tylko same banki, ale również wszelkie instytucje kredytowe działające na obszarze RP – podlegają one bowiem pod Prawo bankowe.
Omawiany przepis nakłada obowiązek zawiadomienia na bank jako instytucję. Nie wskazuje natomiast, który z jego organów czy konkretnych pracowników (np. dyrektor) jest zobligowany do zgłoszenia podejrzeń o popełnieniu przestępstwa. Wynika z tego, że nie ma to większego znaczenia. Ważne jest jedynie to, aby informacja taka została przekazana prokuraturze lub Policji. Przy realizacji rzeczonego obowiązku bank powinien dochować należytej staranności, w szczególności przestrzegać zasad dotyczących tajemnicy bankowej w takim zakresie, w jakim zasady te nie kolidują z obowiązkiem zgłoszenia przestępstwa.
Zawiadomiony i uprawniony do tego organ po otrzymaniu zawiadomienia może żądać uzupełnienia informacji w trybie przeprowadzenia czynności sprawdzających. Żądanie to będzie uzasadnione, o ile będzie związane z koniecznością uzupełnienia informacji potrzebnych do prowadzenia postępowania przygotowawczego. W postępowaniu tym właściwy organ może również dokonać wstępnego przeprowadzenia postępowania dowodowego niezbędnego w sprawie. Uprawnienie do żądania uzupełnienia informacji przysługuje przede wszystkim prokuratorowi lub Policji.
Blokada rachunku bankowego
Po złożeniu odpowiedniego zawiadomienia bank powinien rozważyć dokonanie blokady środków pieniężnych znajdujących się na rachunku bankowym podmiotu podejrzanego o popełnienie przestępstwa lub możliwość wykorzystania tych środków do jego popełnienia. Ustanowienie blokady nie jest obligatoryjne. Decyzja w tym przedmiocie należy do swobodnego uznania banku.
W sytuacji gdy bank zdecyduje się na dokonanie blokady, musi pamiętać, że czas jej trwania jest ściśle ograniczony. Środki mogą być przez bank „zamrożone” (bez wydania decyzji prokuratora) maksymalnie do 72 godzin. O dokonaniu blokady środków bank musi powiadomić organ ścigania. Nie może on ograniczać klientom swobody w korzystaniu z własnych pieniędzy jedynie na podstawie przypuszczeń niezgłoszonych właściwym instytucjom.
Prokurator w ciągu wskazanych 72 godzin ma obowiązek wydania postanowienia w przedmiocie wszczęcia lub odmowy wszczęcia postępowania karnego. O swojej decyzji powinien niezwłocznie zawiadomić bank. W razie wszczęcia postępowania prokurator może, w drodze postanowienia, wstrzymać określoną transakcję lub dokonać blokady środków na rachunku na czas oznaczony, nie dłuższy jednak niż 6 miesięcy. Termin ten liczy się od dnia otrzymania zawiadomienia. W postanowieniu prokurator określa zakres, sposób i termin wstrzymania transakcji lub blokady środków na rachunku.
Uchylenie lub upadek blokady
Postanowienie prokuratora w przedmiocie zastosowania blokady środków pieniężnych może zostać uchylone wskutek jego zaskarżenia zażaleniem. Legitymację czynną do wniesienia tego środka ma właściciel rachunku, tj. osoba fizyczna lub prawna, na polecenie której bank prowadzi rachunek. Termin do wniesienia zażalenia wynosi 7 dni. Organem uprawnionym do jego rozstrzygnięcia jest sąd właściwy do rozpoznania spawy karnej. Zaskarżać można każde postanowienie prokuratora w sprawie – również to o przedłużeniu zabezpieczenia w postaci blokady całości lub części środków zgromadzonych na koncie.
Upadek zabezpieczenia kończy się z kolei automatycznie, jeżeli prokurator nie dokona we właściwym czasie przedłużenia blokady. Aby rozciągnąć zabezpieczenie na kolejny okres, prokurator musi wydać stosowne postanowienie najpóźniej w ostatnim dniu trwania blokady pierwotnej. Niedochowanie terminu powoduje upadek zabezpieczenia.
Odpowiedzialność banku
Co do zasady bank nie może zostać pociągnięty do odpowiedzialności odszkodowawczej. Ustawodawca zdecydował się zwolnić bank z odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną posiadaczowi rachunku z powodu ustanowienia blokady i zawiadomienia organów ścigania. Jednakże wyłączenie odpowiedzialności może nastąpić jedynie w sytuacji, gdy bank dokonał blokady w dobrej wierze. Zła wiara (pracowników banku) skutkuje tym, iż bank będzie mógł być pociągnięty do odpowiedzialności za powstanie szkody po stronie właściciela rachunku z powodu braku możliwości korzystania ze środków na nim zgromadzonych. „Dobra wiara” nie została zdefiniowana w Prawie bankowym, uznać jednak należy, że „w dobrej wierze” będzie takim działaniem, które na podstawie okoliczności konkretnej sprawy kazało odpowiedzialnemu i rozsądnemu podmiotowi sądzić, że uzasadnione jest podejrzenie wykorzystywania działalności bankowej w celu ukrycia działań przestępczych.
Odpowiedzialność Skarbu Państwa
Mimo uzasadnionego działania przez bank (działania w dobrej wierze) i dokonania blokady rachunku może się jednak zdarzyć, że jego posiadacz jest niewinny. Zgodnie z poprzednim akapitem nie może on wysuwać żądań za poniesioną szkodę wobec banku. Może jednak tego dokonać wobec Skarbu Państwa. Przyjmuje się, iż w razie gdy działania banku znajdują uzasadnienie w okolicznościach sprawy i można bankowi przypisać dobrą wiarę w zakresie ich zastosowania, ale jednak nie potwierdzą się podejrzenia odnośnie do popełnienia przestępstwa, odpowiedzialny za wynikłą z nich ewentualną szkodę jest Skarb Państwa.
Podsumowując, blokada rachunku bankowego może zostać dokonana wyłącznie przez ową instytucję finansową. Przy czym inicjatorem tego może być sam bank lub prokurator. Zabezpieczenie to ma miejsce w sytuacji, gdy zaistnieje uzasadnione podejrzenie, że działalność banku wykorzystywana jest w celu ukrycia działań przestępczych bądź w celach mających związek z przestępstwem. „Zamrożenie” środków na koncie ma charakter czasowy, prokurator może je zarządzić maksymalnie na 6 miesięcy z możliwością przedłużenia na kolejny taki sam okres.
