Odprawy wypłacane pracownikom w związku z przejściem na emeryturę lub rentę są świadczeniami o charakterze socjalnym, powszechnym i ustawowo gwarantowanym. Jedną z kwestii, jaka nasuwa się jest wypłata odprawy emerytalnej oraz prawidłowe ustalenie dnia jej wypłaty, w szczególności w przypadkach, w których do chwili rozwiązania umowy o pracę z pracownikiem zamierzającym przejść na emeryturę nie ma jeszcze decyzji organu rentowego o jej przyznaniu.
W jakich przypadkach możliwa jest wypłata odprawy emerytalnej i rentowej?
Jak stanowi art. 921 § 1 Kodeksu pracy, pracownikowi spełniającemu warunki uprawniające do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, którego stosunek pracy ustał w związku z przejściem na rentę lub emeryturę, przysługuje odprawa pieniężna w wysokości 1-miesięcznego wynagrodzenia.
Przepisy prawa dotyczące niektórych grup pracowników zawierają szczególne (korzystniejsze) unormowania dotyczące uprawnienia do odprawy w związku z przejściem na emeryturę lub rentę, np. zgodnie z art. 38 ust. 3 Ustawy z dnia 21 listopada 2008 roku o pracownikach samorządowych w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy pracownikowi samorządowemu przysługuje jednorazowa odprawa w wysokości:
- po 10 latach pracy – 2-miesięcznego wynagrodzenia,
- po 15 latach pracy – 3-miesięcznego wynagrodzenia,
- po 20 latach pracy – 6-miesięcznego wynagrodzenia.
Analogiczny przepis obowiązuje w odniesieniu do pracowników urzędów państwowych (art. 28 ust. 1 Ustawy z dnia 16 września 1982 roku o pracownikach urzędów państwowych).
Przesłanki nabycia prawa do odprawy a wypłata odprawy emerytalnej
Jak wynika z treści art. 921 § 1 kp, aby powstało uprawnienie do otrzymania wypłaty odprawy emerytalnej, konieczne jest spełnianie przez pracownika warunków uprawniających do emerytury, czyli osiągnięcie wieku emerytalnego (60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn) oraz opłacone składki z tytułu ubezpieczenia społecznego przynajmniej za 1 dzień. Z kolei koniecznym wymogiem nabycia prawa do renty jest spełnianie przez pracownika warunków uprawniających do renty z tytułu niezdolności do pracy (niezdolność do pracy, odpowiedni do wieku staż ubezpieczenia społecznego).
Prawo do emerytury lub renty (stanowiące jedną z przesłanek wypłacenia odprawy) powstaje z dniem spełnienia warunków wymaganych do nabycia tego prawa (art. 100 ust. 1 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych). Wspomniane prawo powstaje niezależnie od tego, czy uprawniony chce z niego skorzystać, czy też nie, wystarczy, że spełni wymagane warunki. Powstanie omawianego prawa nie jest więc uzależnione od decyzji organu rentowego (ZUS-u). Zatem – co istotne dla niniejszych rozważań – spełnienie warunków uprawniających do otrzymywania emerytury lub renty, o których mowa w art. 921 § 1 kp, oznacza nabycie prawa do tych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, z mocy ustawy, a nie decyzji organu rentowego, która jedynie potwierdza to prawo (patrz wyrok Sądu Najwyższego z 20 września 2005 roku, II PK 20/05).
Zarówno w przypadku odprawy emerytalnej, jak i odprawy rentowej, drugim koniecznym warunkiem nabycia prawa do tych świadczeń jest ustanie stosunku pracy w związku z przejściem na rentę lub emeryturę. Jak ten związek należy rozumieć, wyjaśniono – na przykładzie prawa do emerytury – m.in. w wyroku Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 26 lipca 2018 roku (III APa 53/17), w którym stwierdzono, że związek między rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do emerytury może mieć charakter:
- przyczynowy (rozwiązanie stosunku pracy następuje dlatego, że pracownikowi przysługuje prawo do świadczenia);
- czasowy (rozwiązanie stosunku pracy zbiega się w czasie z nabyciem prawa do świadczenia niezależnie od przyczyny rozwiązania stosunku pracy);
- czasowo-przyczynowy (przyczyną rozwiązania stosunku pracy jest nabycie prawa do emerytury lub renty i rozwiązanie następuje w chwili przyznania świadczenia).
Między rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do świadczenia może zachodzić także związek funkcjonalny, gdy rozwiązanie stosunku pracy następuje przed spełnieniem warunków uprawniających do emerytury, ale nabycie prawa do tego świadczenia i przyznanie świadczenia po ustaniu zatrudnienia jest konsekwencją sytuacji bezpośrednio poprzedzającej rozwiązanie stosunku pracy.
We wspomnianym wyroku wskazano też, że związek czasowy lub funkcjonalny między rozwiązaniem stosunku pracy a przejściem na emeryturę zostaje zachowany w pewnych wypadkach także wtedy, gdy spełnienie warunków uzyskania emerytury nastąpiło po rozwiązaniu stosunku pracy, jeśli spełnienie wszystkich przesłanek nabycia prawa do emerytury nie nastąpiło w dniu rozwiązania stosunku pracy, lecz w niedalekiej przyszłości po tej dacie.
Wypłata odprawy emerytalnej - jaki termin?
Odprawa emerytalna jest wymagalna w dniu, w którym następuje ustanie stosunku pracy, zatem w tym dniu powinna zostać pracownikowi wypłacona. Z treści art. 921 § 1 kp wynika, że pracownik spełniający w dniu rozwiązania umowy o pracę wszystkie warunki określone w tym przepisie nabywa w dniu ustania stosunku pracy prawo do odprawy. Odrębną kwestią jest udowodnienie spełnienia tych warunków. Decyzja organu rentowego przyznająca prawo do emerytury jedynie potwierdza, że pracownik odpowiada wymaganiom określonym w art. 921 § 1 kp. Prawo do odprawy pieniężnej ocenia się według stanu prawnego obowiązującego w dniu ustania stosunku pracy i z tym dniem powstaje zobowiązanie pracodawcy do wypłacenia odprawy. Warto ponownie podkreślić, że nabycie prawa do odprawy następuje z mocy ustawy, a nie decyzji organu rentowego (patrz Romer Maria Teresa, Prawo pracy. Komentarz, wyd. V).
W wyroku Sądu Najwyższego z 9 kwietnia 1998 roku (I PKN 508/97) stwierdzono podobnie, że roszczenie o zapłatę odprawy emerytalnej jest wymagalne od dnia rozwiązania stosunku pracy także wtedy, gdy orzeczenie przyznające emeryturę zostało wydane później. W konsekwencji wypłata odprawy emerytalnej po dniu rozwiązania stosunku pracy rodzi po stronie pracownika prawo do żądania od pracodawcy odsetek za czas opóźnienia. Według art. 481 § 1 Kodeksu cywilnego, jeżeli dłużnik (tu pracodawca) opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego (wypłata odprawy emerytalnej), wierzyciel (pracownik) może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Odsetki od odprawy emerytalnej należy liczyć od dnia rozwiązania stosunku pracy, to jest od wymagalności roszczenia, a nie od dnia powzięcia wiadomości przez pracodawcę o prawie pracownika do tego świadczenia.
Brak decyzji organu rentowego a wypłata odprawy emerytalnej
Jak wynika z powyższych ustaleń, dniem, w którym należy uprawnionemu pracownikowi wypłacić odprawę emerytalną, jest zawsze dzień ustania stosunku pracy. Skoro przesłanką otrzymania odprawy jest spełnianie warunków uprawniających do emerytury, a nie posiadanie przez pracownika decyzji organu rentowego o przyznaniu emerytury, to okoliczność posiadania takiej decyzji już w dniu ustania stosunku pracy nie ma dla obowiązku wypłaty odprawy emerytalnej istotnego znaczenia. To prowadzi do wniosku, że brak posiadania omawianej decyzji przez pracownika nie stanowi przeszkody do wypłacenia mu odprawy. Na marginesie warto zauważyć, że ustalenie przez pracodawcę, czy pracownik spełnia warunki uprawniające do emerytury, jest zwykle dość łatwe – w praktyce należy tylko ustalić, czy pracownik osiągnął wiek emerytalny.
Przykład 1.
Pracownik (mężczyzna) w wieku 67 lat postanowił, że chce zakończyć swoją aktywność zawodową i przejść na emeryturę. W związku z tym skierował do pracodawcy pismo, w którym zaproponował rozwiązanie umowy o pracę na mocy porozumienia stron, z dniem 31 sierpnia 2023 roku. Pracodawca wyraził na to zgodę, w następstwie czego umowa o pracę uległa rozwiązaniu we wspomnianym dniu. 31 sierpnia 2023 roku pracownik oczekiwał jeszcze na wydanie decyzji o przyznaniu emerytury przez organ rentowy. Niemniej w dniu tym zachodziły obie wymagane przesłanki wypłacenia odprawy emerytalnej – pracownik spełniał warunki uprawniające do emerytury (miał ukończone 65 lat oraz opłacone składki z tytułu ubezpieczenia społecznego, choćby w związku z zatrudnieniem go u ostatniego pracodawcy) i rozwiązał umowę w związku z przejściem na emeryturę.
W omawianym przypadku był to związek przyczynowy – przyczyną rozwiązania stosunku pracy była wola przejścia na emeryturę. W związku z powyższym pracodawca, mając wiedzę o zaistnieniu przesłanek do wypłacenia odprawy emerytalnej, dokonał wypłaty tego świadczenia w dniu jego wymagalności, czyli w ostatnim dniu zatrudnienia pracownika (31 sierpnia 2023 roku). Dzięki terminowej wypłacie odprawy pracodawca uniknął konieczności wypłacenia pracownikowi odsetek za czas opóźnienia.
Powyższe prowadzi do praktycznego wniosku, że jeżeli pracodawca ma wiedzę o spełnianiu przez pracownika warunków uprawniających do emerytury, a stosunek pracy ustaje w związku z przejściem pracownika na emeryturę, to pracownikowi należy wypłacić odprawę emerytalną w ostatnim dniu zatrudnienia, nie czekając na wydanie decyzji o przyznaniu emerytury przez organ rentowy.
