Bardzo często w treści umów w zapisach końcowych możemy spotkać się z klauzulą wskazującą, że w razie powstania konfliktu między kontrahentami sądem właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd polubowny. Strony bardzo ochoczo korzystają z tego zapisu, bo wygląda to profesjonalniej, tak też to wyglądało we wzorze umowy pobranej z sieci. Nie wiedzą jednak, jakie konsekwencje niesie to za sobą. Warto zatem odpowiedzieć sobie na pytanie – czy zapis na sąd polubowny wyłącza możliwość skorzystania z sądów powszechnych?
Sąd polubowny – czym jest?
Na początek kilka słów o tym, czym właściwie jest sąd polubowny. Już po samym tytule artykułu możemy się domyślić, że nie jest to któraś z instancji sądów powszechnych. Mimo to jego wyroki mogą mieć taką samą moc prawną. Jak to zatem wygląda?
Sąd polubowny jest instytucją pozasądową, często bardziej skuteczną niż sąd powszechny. Skorzystanie z owej instytucji jest prostszym, szybszym, mniej sformalizowanym i z całą pewnością tańszym rozwiązaniem. Trzeba jednak pamiętać, że sądy polubowne orzekają wyłącznie w sporach cywilnoprawnych. Nie ma możliwości skierowania sprawy karnej czy administracyjnej pod ich kontrolę. Zresztą również nie wszystkie sprawy cywilne się do tego nadają. Sądy polubowne są uprawnione do orzekania jedynie w sprawach:
- o prawa majątkowe, z wyjątkiem spraw o alimenty;
- sporów o prawa niemajątkowe, jeżeli mogą one być przedmiotem ugody sądowej.
Wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta mają moc prawną na równi z wyrokiem sądu powszechnego lub ugodą zawartą przed takim sądem. Aby tak się stało, musi on jednak zostać uznany przez sąd lub stwierdzona musi zostać jego wykonalność. Nie zawsze sąd powszechny uzna wyrok sądu polubownego. Będzie tak, jeżeli stwierdzone zostanie, że:
- według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego (kpc) spór nie może być poddany pod rozstrzygnięcie sądu polubownego;
- uznanie lub wykonanie wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej byłoby sprzeczne z podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczypospolitej Polskiej.
Zapis na sąd polubowny
Zapis na sąd polubowny będzie właściwy wyłącznie w przypadku spraw cywilnych. Jednakże, aby tak się stało, musi być prawidłowo dokonany. Przede wszystkim oddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego może nastąpić wyłącznie w drodze umowy stron. Zapis na sąd musi mieć przy tym formę pisemną. W praktyce oznacza to, że będzie właściwy, jeżeli znajdzie się w umowie zawartej na piśmie, z podpisami poświadczonymi notarialnie lub w formie aktu notarialnego. Aktualnie dużą rolę odgrywa również komunikacja elektroniczna, stąd też Kodeks postępowania cywilnego dopuszcza zamieszczenie zapisu na sąd polubowny w wymienionych między stronami pismach lub oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść.
Oprócz konieczności zachowania odpowiedniej formy, w klauzuli dotyczącej zapisu należy wskazać przedmiot sporu lub stosunek prawny, z którego spór wyniknął lub może wyniknąć. Za Sądem Najwyższym należy powtórzyć, że precyzyjne określenie przedmiotu zapisu powinno dostatecznie identyfikować stosunek prawny podlegający przekazaniu do rozpoznania przez sąd polubowny. Określenie jedynie, że ma to być stosunek prawny związany z wykonywaniem umowy, nie może być uznane w tym przypadku za wystarczające, gdyż pozostawia dowolność w ocenie zakresu przedmiotowego zapisu. Nie można przy tym abstrahować od faktu, że poddanie określonego stosunku prawnego pod rozpoznanie sądu polubownego oznacza wyłączenie tych spraw z drogi sądowej (por. postanowienie SN z 4 kwietnia 2012 roku, sygn. akt: I CSK 354/11).
Strony mogą również do zapisu wprowadzić inne, dodatkowe postanowienia, takie jak wskazanie miejsca posiedzeń sądu, liczby arbitrów, sposobu powołania arbitrów, sposobu doręczeń czy też języka, w którym będzie prowadzone postępowanie.
Zapis na sąd polubowny a możliwość rozstrzygnięcia sprawy przez sąd powszechny
Załóżmy, że strony w sposób prawidłowy dokonały zapisu na sąd polubowny. Następnie pojawił się między nimi konflikt, w związku z którym jeden z kontrahentów złożył pozew do sądu powszechnego. Co w takiej sytuacji? Otóż, jak możemy wyczytać w art. 1165 § 1 kpc, jeżeli w danej sprawie strony wiąże zapis na sąd polubowny, nie mogą żądać rozpoznania sporu przez sąd powszechny.
Przedmiotowy zapis wyłącza rozstrzygnięcie sporu z kompetencji sądów powszechnych. W takim wypadku sąd państwowy odrzuca pozew lub inny wniosek złożony przez którąś ze stron. Sąd powszechny nie bada jednak, czy pozwany z powodem zawarli wcześniej umowę, w której znajduje się zapis na sąd polubowny. Wszystko tutaj zależy od inicjatywy stron. Jeżeli zatem jeden z kontrahentów złoży pozew, to sąd państwowy go przyjmie i w zależności od sprawy rozpocznie właściwą procedurę. Zasadą jest, że wyłącznie zarzut pozwanego lub uczestnika postępowania zgłoszony i należycie uzasadniony przed wdaniem się w spór co do istoty sprawy pozwoli sądowi odrzucić pozew lub wniosek. Dodamy tylko, że „należyte uzasadnienie zarzutu zapisu na sąd polubowny” to nic innego jak przedstawienie sądowi oryginału tego zapisu, np. umowy, w której się on znajduje, lub jego uwierzytelnionego odpisu.
Trzeba przy tym pamiętać, że odrzucenie pozwu nie jest równoznaczne z tym, że zarzuty powoda nie są prawidłowe i nie znajdują uzasadnienia w stanie faktycznym sprawy. Sąd powszechny odrzuca pozew, nie badając czy zarzuty zawarte w piśmie są zasadne, nie weryfikuje również, czy pozwany uznaje roszczenia powoda, czy też nie. Istotny jest wyłącznie fakt, że strony zawarły porozumienie w przedmiocie zapisu na sąd polubowny.
Czy zatem możliwe jest przeprowadzenie „normalnego” postępowania?
Powyżej wskazana treść przepisu mówi nam jedną ważną rzecz – tylko od woli stron zależy, czy sprawa zostanie rozpatrzona przez sąd polubowny. Dlaczego tak jest?
Dajmy na to, że jedna ze stron, mimo świadomości o istnieniu i ważności klauzuli umownej w przedmiocie zapisu na sąd polubowny, wniosła pozew do sądu powszechnego. Sąd pozew przyjął, zbadał go od strony formalnej i uznał, że możliwe jest jego rozpatrzenie merytoryczne. Następnie przesłał odpis pozwu pozwanemu. Ten otrzymał pismo i wdał się w zaistniały spór. Pozwany nie podniósł zarzutu zapisu na sąd polubowny, a jedynie odniósł się do zarzutów powoda. W tym momencie następuje tzw. prekluzja właściwości sądu polubownego, tj. wyłączona zostaje właściwość sądu polubownego, a wyłącznie właściwym do rozpoznania sprawy staje się sąd powszechny.
Co ciekawe, od powyższego istnieje wyjątek. Jeżeli bowiem po wdaniu się pozwanego w spór powód cofnie pozew bez zrzeczenia się roszczenia, to za zgodą pozwanego możliwe jest skierowanie sprawy do sądu polubownego.
Co, gdy sąd polubowny umorzy postępowanie?
Wiemy już, że wyroki sądu polubownego mają moc wiążącą na równi z orzeczeniami sądów państwowych. A jak wygląda ta kwestia, kiedy sąd polubowny umorzy postępowanie? Zgodnie z art. 1165 § 11 kpc sąd z urzędu odrzuca pozew lub wniosek o wszczęcie postępowania, jeżeli dotyczy on sporu, który był przedmiotem sprawy rozpoznawanej przez sąd polubowny i został on umorzony.
Powyższe rozwiązanie zostało uzasadnione przez prawodawcę w projekcie nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego. Stwierdzono wówczas, że sprawa, która zakończyła się umorzeniem postępowania na skutek poddania sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, nie powinna być przedmiotem ponownej weryfikacji przez sąd powszechny celem wydania merytorycznego rozstrzygnięcia. Ma to zmobilizować strony do przemyślenia decyzji poddania sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego. Jeżeli rzeczywiście się na to zdecydują, ale rozstrzygnięcie sądu polubownego nie będzie dla nich satysfakcjonujące, nie będą mogły wystąpić ponownie z powództwem lub wnioskiem w postępowaniu nieprocesowym przed sądem powszechnym. Nie stoi to naturalnie na przeszkodzie wniesieniu skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego na zasadach ogólnych.
Kiedy zapis traci moc wiążącą?
Nawet właściwie sporządzona klauzula dotycząca zapisu na sąd polubowny może z czasem utracić swoją moc. Dzieje się tak w 3 wypadkach, mianowicie:
- jeżeli osoba wyznaczona w zapisie na sąd polubowny jako arbiter lub arbiter przewodniczący odmawia pełnienia tej funkcji lub gdy pełnienie przez nią tej funkcji okaże się z innych przyczyn niemożliwe, chyba że strony postanowiły inaczej;
- gdy sąd polubowny wskazany w zapisie nie przyjął sprawy do rozpoznania lub gdy rozpoznanie sprawy w ramach tego sądu okazało się z innych przyczyn niemożliwe, chyba że strony umówiły się inaczej;
- jeżeli przy wydaniu wyroku nie można osiągnąć wymaganej jednomyślności lub większości głosów co do rozstrzygnięcia o całości lub o części przedmiotu sporu, w zakresie braku tej jednomyślności.
