Każdy przedsiębiorca na pewno nie raz słyszał o sądownictwie arbitrażowym (lub polubownym - nazwę stosuje się zamiennie, dotyczy tej samej instytucji) lub miał do czynienia z zapisem na sąd polubowny (arbitrażowy) w umowach, które podpisywał z kontrahentami. Nie zawsze jednak wszyscy zdają sobie sprawę, co to takiego, w jakim celu takie zapisy umieszcza się w umowach i czym to skutkuje. Niniejszy artykuł postara się to wyjaśnić.
Sąd polubowny (arbitrażowy) - co to takiego?
Arbitraż jest metodą polubownego rozstrzygania sporów bez udziału sądu powszechnego. W miejsce sędziego sądu powszechnego wstępuje bezstronny sędzia arbitrażowy - ekspert w dziedzinie, na gruncie której toczy się spór. Jest to osoba najczęściej bardzo doświadczona w biznesie - arbiter bowiem jest wybierany do sprawy stosownie do swojej specjalizacji i praktyki.
Sądownictwo arbitrażowe swoją ideę czerpie z autonomii woli oraz równości stron, które są podstawą stosunków cywilnoprawnych. Strony więc mogą samodzielnie zdecydować, komu powierzą rozstrzygnięcie sporu, jeśli takowy zaistnieje. Dzięki temu mają bezpośredni wpływ na wiele elementów postępowania: przede wszystkim same wybierają konkretny sąd, arbitrów (ich skład i sposób powołania), miejsce i czas postępowania, zasady rozstrzygania sporu, zaś arbitrzy rozstrzygają w granicach przyznanych im uprawnień. Procedura postępowania jest więc prostsza i szybsza, a koszty są z góry przewidziane.
Należy pamiętać, że wyrok sądu polubownego lub ugoda zawarta przed tym sądem wywiera skutki prawne takie same jak wyrok lub ugoda przed sądem państwowym. Różnica polega na tym, że sąd powszechny musi stwierdzić wykonalność wyroku lub ugody sądu polubownego.
Zapis na sąd polubowny - jakie warunki muszą być spełnione?
Forma zapisu
Zapis na sąd polubowny powinien być sporządzony w formie pisemnej, a wyłącznie takiej formy wymaga sporządzenie zapisu na sąd polubowny obejmujący spory ze stosunku pracy.
Poddanie sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego powinno być zawarte w umowie stron (jednak zgodnie z art. 1162 § 2 k.p.c. zapis taki może być zawarty w wymienionych między stronami pismach, oświadczeniach złożonych za pomocą środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają utrwalić ich treść; można również powołać się w umowie na dokument zawierający postanowienie o poddaniu sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego).
Zapis może być jedynie częścią umowy podstawowej między stronami (np. umowy dotyczącej współpracy), stanowić jeden paragraf. Należy jednak pamiętać, że ma on charakter samoistny, więc jeśli umowa podstawowa okaże się nieważna lub wygaśnie, to nie oznacza nieważności bądź wygaśnięcia zapisu. Strony mogą też stworzyć osobną umowę dotyczącą poddania sporu pod rozstrzygnięcie sądu polubownego (czyli będzie dotyczyć ewentualnego sporu przyszłego). Strony mogą także zawrzeć taką umowę już po powstaniu sporu (spór istniejący). Ponadto zapis na sąd polubowny może być zamieszczony w umowie spółki (będzie dotyczył sporów ze stosunku spółki i wiązał spółkę oraz jej wspólników).
Ograniczony zakres spraw
Zakres spraw, które można poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego, jest ograniczony. Zgodnie z art. 1157 kodeksu postępowania cywilnego:
| Art. 1157. Jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe – mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty. |
Treść zapisu
Kodeks postępowania cywilnego przewiduje, że w zapisie na sąd polubowny powinno się znaleźć:
- dokładne oznaczenie przedmiotu sporu lub wskazanie stosunku prawnego, z którego spór wynikł lub może wyniknąć,
- w sprawach z zakresu prawa pracy - poddanie pod rozstrzygnięcie sądu polubownego sporu, który już istnieje między stronami w chwili sporządzenia zapisu (nie można poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego sporów, które mogą wyniknąć w przyszłości - zapis taki będzie bezskuteczny),
- jeśli zapis na sąd polubowny jest osobną umową, powinien zawierać takie podstawowe elementy jak: określenie stron, data i miejsce zawarcia umowy, podpisy stron.
Jako że działanie sądownictwa polubownego oparte jest na woli stron, mogą one więc w zapisie zawrzeć ponadto:
- dokładne wskazanie sądu polubownego, przed którym będzie rozstrzygany spór - dotyczy to stałych sądów polubownych, powoływanych przez organizacje gospodarcze (np. izby gospodarcze), organizacje społeczne czy spółki prawa handlowego. W takim przypadku regulamin wybranego sądu będzie obowiązywał strony (określony w nim jest tryb postępowania przed tym sądem). Jeśli strony nie określą konkretnego sądu, mogą to uzgodnić po zaistnieniu sporu lub sąd polubowny zostanie powołany do ich konkretnej sprawy, po której rozstrzygnięciu sąd taki przestanie istnieć.
- określenie miejsca prowadzenia postępowania przed sądem polubownym,
- kwestie związane z powołaniem składu sądu polubownego (wskazanie liczy arbitrów, sposobu ich powołania, tryb wyłączenia arbitra),
- kwestie dotyczące postępowania przed sądem polubownym (zasady postępowania, data wszczęcia postępowania, język, terminy wniesienia pozwu, odpowiedzi na pozew itp., dopuszczalność dowodu z opinii biegłego),
- kwestie dotyczące wyrokowania i zakończenia postępowania (np. upoważnienie do orzekania według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności.
Strony mogą także określić “datę ważności” zapisu na sąd polubowny (po określonym czasie zapis traci moc).
Ważność zapisu - najczęstsze błędy popełniane przy tworzeniu zapisu
Jak zostało wskazane powyżej, aby zapis był ważny, musi spełnić konkretne warunki. Przede wszystkim konieczne jest określenie przedmiotu sporu lub wskazanie stosunku prawnego, z którego spór wynikł lub może wyniknąć.
Nieważny będzie zapis, który zostanie zawarty w sprawach, które nie mogą być przekazane do rozstrzygnięcia sądom polubownym (np. alimenty) lub zapis na sąd polubowny w sprawach z zakresu prawa pracy zawarty przed powstaniem sporu.
Zapis może być również nieważny w części, zwłaszcza w sytuacji, kiedy postanowienia zapisu naruszają zasadę równości stron (uprawniają tylko jedną stronę do wytoczenia powództwa przed sądem polubownym lub przyznają jednej ze stron większe uprawnienia w powoływaniu sądu polubownego).
Podczas tworzenia zapisu strony ponadto popełniają takie błędy jak: nieprecyzyjne wskazanie sądu (niepełna nazwa, niewskazanie siedziby, błąd w nazwie lub adresie sądu), wskazanie kilku sądów lub regulaminów sądów - takie błędy również mogą skutkować nieważnością zapisu.
Klauzula wykonalności
Wyrok sądu arbitrażowego wiąże strony. Jednak jeśli nie zostanie dobrowolnie wykonany przez jedną ze stron, musi zostać uznany przez sąd powszechny i uzyskać klauzulę wykonalności. Nadając klauzulę wykonalności wyrokowi sądu arbitrażowego, sąd poleca i rozkazuje wszystkim urzędom oraz osobom, których wyrok może dotyczyć, aby wykonały postanowienia wyroku.
Co do zasady sąd powszechny nie może uchylić wyroku sądu arbitrażowego. Stronom przysługuje skarga na uchylenie wyroku jedynie z powodów formalnych (np. wada zapisu na sąd polubowny, rozstrzygnięcie w sprawach nieobjętych zapisem, nieprawidłowo powołany skład, wcześniej wydany wyrok w tej samej sprawie, wyrok sprzeczny z podstawowymi zasadami obowiązującymi w porządku prawnym RP).
Mediacja a arbitraż
Na koniec kilka słów o różnicy, jaka występuje między mediacją i arbitrażem. Pojęcia te często są bowiem mylone i stosowane zamiennie.
W mediacji strony proszą mediatora (osobę bezstronną) o pomoc przy osiągnięciu kompromisu. Mediator “zarządza” negocjacjami między stronami, stara się doprowadzić do rozstrzygnięcia sprawy tak, aby każda ze stron była zadowolona. Podstawowa różnica między mediacją a arbitrażem sprowadza się więc do tego, że w sądzie arbiter rozstrzyga, kto ma rację (“zwycięstwo” leży po jednej stronie konfliktu), mediator natomiast prowadzi dialog i rozstrzygnięcie jest tak naprawdę zwycięstwem każdej ze stron.
