Zasady funkcjonowania zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (ZFŚS) zostały dość szczegółowo opisane w przepisach prawa. Codzienna praktyka przynosi wiele cennych wskazówek w prowadzeniu działalności socjalnej. Zdarzają się jednak sytuacje, które nie są tak jednoznaczne, jak mogłoby się to wydawać w pierwszej chwili. Za jeden z takich przypadków można uznać wyłudzenie świadczeń z funduszu socjalnego i konsekwencje, jakie grożą pracownikowi za popełnienie tego czynu – czy może on ponieść odpowiedzialność karną? Szerzej na ten temat piszemy w niniejszym artykule.
ZFŚS – podstawowe informacje w zakresie regulacji prawnych
Zgodnie z art. 16 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy (kp) pracodawca, stosownie do możliwości i warunków, zaspokaja bytowe, socjalne i kulturalne potrzeby pracowników. Choć z dzisiejszej perspektywy przepis ten wydaje się nieco anachroniczny, to nadal ma moc wiążącą. Rozwinięcie tej normy nastąpiło w odrębnym akcie prawnym, czyli w Ustawie z dnia 4 marca 1994 roku o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (ustawa o ZFŚS). Oznacza to zatem, że zasady tworzenia i funkcjonowania funduszu socjalnego regulują przepisy ustawy o ZFŚS.
Kluczową rolę w zakresie prowadzonej działalności socjalnej odgrywa regulamin ZFŚS.
W przypadku gdy u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa, uzgodnienie regulaminu następuje z pracownikiem wybranym przez załogę do reprezentowania jej interesów.
Kolejną niesłychanie istotną kwestią jest uwarunkowanie udzielenia pomocy z ZFŚS sytuacją, w jakiej znalazł się pracownik – dotyczy to m.in. zdarzeń losowych (choroba) oraz trudności ekonomicznych (np. pozbawienie przez uprawniony organ świadczeń i zasiłków).
Uogólniając tę zasadę do pojęcia stanowiącego swego rodzaju skrót myślowy, możemy zatem użyć wyrażenia „kryterium socjalne” w odniesieniu do czynników warunkujących udzielenie pomocy z funduszu socjalnego, które zostały wskazane w art. 8 ust. 1 ustawy o ZFŚS.
Wyłudzenie świadczeń z funduszu socjalnego – jak prawidłowo zakwalifikować?
W przypadku świadomego działania pracownika, które miało na celu wyłudzenie środków z funduszu socjalnego, w pierwszej chwili wydaje się zasadne zastosowanie przewidzianego w przepisach kp wypowiedzenia umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym (bez zachowania okresu wypowiedzenia). Chodzi tutaj więc o art. 52 § 1 pkt 1 kp dający pracodawcy prawo (nie obowiązek) rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika w razie ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych. Czy jednak naruszenie zasad dotyczących korzystania z ZFŚS mieści się w pojęciu „ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych”? Trudno przyjąć takie założenie – zarówno z punktu widzenia celowościowej wykładni, jak i uwzględniając literalne brzmienie przytoczonego przepisu.
Nie jest jednak wykluczone rozwiązanie przez pracodawcę umowy w zwykłym trybie, czyli za wypowiedzeniem. Motywem działania pracodawcy w takich okolicznościach będzie utrata zaufania do pracownika spowodowana oszustwem zmierzającym do wyłudzenia nienależnych środków z funduszu socjalnego.
Przykład 1.
Pracownik jest zatrudniony na stanowisku kontrolera produkcji i odpowiada za rzetelność wyrobów kierowanych do odbiorców. Pracownik przedłożył dokumenty, na podstawie których ubiegał się o dofinansowanie z funduszu socjalnego leczenia ciężko chorego członka rodziny. Podczas weryfikacji okazało się, że informacje przedstawione we wniosku nie pokrywają się ze stanem faktycznym – pracownik świadomie zaniżył dochód na osobę w rodzinie, aby spełnić kryteria dochodowe ustalone w regulaminie ZFŚS. Pracownik zresztą przyznał się do popełnienia wspomnianego czynu. Zastosowanie trybu dyscyplinarnego nie wchodzi w rachubę, gdyż obowiązki pracownicze są realizowane bez zastrzeżeń. Pracodawca mógł jednak stracić zaufanie do pracownika, zwłaszcza że ten wykonuje zadania istotne w kontekście reputacji przedsiębiorstwa. W takiej sytuacji jest dopuszczalne wypowiedzenie umowy o pracę z zachowaniem okresu wypowiedzenia. Decyzja w tym zakresie leży po stronie pracodawcy.
Odpowiedzialność karna za wyłudzenie z funduszu socjalnego – czy to możliwe?
Jak już wcześniej wspomnieliśmy, przepisy prawa pracy nie przewidują jakichś odrębnych sankcji wobec pracowników, którzy ubiegając się o pomoc socjalną, dopuścili się np. przekazania nieprawdziwych informacji. Czy może zatem w takich przypadkach mają zastosowanie ogólne normy prawa karnego? Należy stwierdzić, że w konkretnych okolicznościach odpowiedź na tak postawione pytanie będzie twierdząca.
Oznacza to w konsekwencji możliwość skorzystania z przepisów Ustawy z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny (kk) w zakresie odpowiedzialności za przestępstwo oszustwa.
Jednocześnie trzeba podkreślić, że o tym, czy dana sprawa trafi do organów ścigania i znajdzie swój finał decyduje pracodawca po analizie wszelkich okoliczności. Za podjęciem kroków prawnych przemawia m.in. premedytacja sprawców, długotrwałość procederu oraz znaczne straty finansowe poniesione wskutek nielegalnej działalności.
Przykład 2.
Jednostka organizacyjna prowadzi działalność socjalną polegającą m.in. na corocznym dofinansowaniu do wypoczynku pracowników i ich rodzin. 2 z zatrudnionych osób umówiły się ze swym znajomym zajmującym się organizacją wypoczynku w ośrodku wczasowym na wystawianie fikcyjnych faktur za pobyt w placówce wypoczynkowej (w rzeczywistości osoby te nie korzystały z usług turystycznych). Po przedłożeniu wspomnianych faktur osoby te otrzymywały zwrot dofinansowania w wysokości przewidzianej w regulaminie ZFŚS. Proceder ten trwał kilka lat, nie wzbudzając niczyich podejrzeń. W chwili, gdy oszustwa ujrzały światło dzienne, pracodawca oszacował straty na kilka tysięcy złotych. Straty były dość znaczne, biorąc pod uwagę budżet jednostki samorządowej, ponadto o sprawie zrobiło się głośno wśród pracowników zakładu pracy. Pracodawca uznał, że brak reakcji na naganne zachowanie podwładnych byłoby nie w porządku wobec innych zatrudnionych przestrzegających obowiązujących zasad. W konsekwencji pracodawca zgłosił do właściwej terytorialnie jednostki Policji możliwość popełnienia przestępstwa oszustwa w rozumieniu art. 286 § 1 kk. Zespół do spraw przestępczości zorganizowanej komendy policji po przeprowadzeniu śledztwa skierował akt oskarżenia do sądu w sprawie wyłudzenia środków finansowych z funduszu socjalnego.
Pisaliśmy już, że w sprawach mniejszej wagi, np. gdy sprzeczne z prawem działanie pracownika ma jednorazowy charakter lub dotyczy relatywnie niewielkich kwot, może się skończyć na karze grzywny, sąd może także umorzyć sprawę. Pracodawca może w ogóle nie zgłaszać faktu dokonania oszustwa.
Przykład 3.
Pracownik złożył wniosek o zapomogę z funduszu socjalnego w związku z ciężką chorobą małżonka. Oświadczenie o dochodach było nieprawdziwe, ponadto załączona dokumentacja o stanie materialnym była nieaktualna. Informacje o ciężkiej dolegliwości osoby najbliższej pokrywały się jednak z faktami. Pracodawca zarzucił pracownikowi próbę wyłudzenia zapomogi z ZFŚS. Pracownik nie posiadał argumentów na swoją obronę w świetle ujawnionych okoliczności. Wyraził ubolewanie z powodu swego zachowania i zobowiązał się do zwrotu nienależnie uzyskanych środków. Mimo że doszło do oszustwa, pracodawca odstąpił od skierowania sprawy na drogę sądową, mając na względzie szczególny charakter zaistniałego zdarzenia. Uznał bowiem, że pracownik działał pod wpływem swego rodzaju wyższej konieczności.
Czy za wyłudzenie świadczeń z funduszu socjalnego grozi odpowiedzialność karna? Podsumowanie
Proceder polegający na wyłudzeniu świadczeń z funduszu socjalnego nie jest objęty szczególnymi sankcjami przewidzianymi w prawie pracy. Naruszenie zasad dotyczących korzystania z ZFŚS nie mieści się w pojęciu „ciężkiego naruszenia przez pracownika podstawowych obowiązków pracowniczych”, wobec czego zastosowanie zwolnienia dyscyplinarnego jest wysoce wątpliwe. Czy zatem pracownik może ponieść odpowiedzialność karną na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów prawa karnego? W konkretnych przypadkach – tak, przy czym zależy to od okoliczności danej sprawy. W kontekście omawianej problematyki w grę wchodzą regulacje kk dotyczące przestępstwa oszustwa.
