Czym jest całkowita nieściągalność składek i w jaki sposób może skutkować?

Prowadzenie działalności gospodarczej wiąże się z koniecznością odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne w należytej wysokości. Jeśli zobowiązany nie sprosta temu obowiązkowi, może spodziewać się wezwania do zapłaty z ZUS, a w najgorszym przypadku także egzekucji komorniczej. Co jednak, jeśli składek nie da się ściągnąć? Czym jest nieściągalność składek i jakie niesie ze sobą skutki dla dłużnika?

Nieściągalność składek

Pojęcie nieściągalności składek oznacza, że dana osoba, choć jest zadłużona względem ZUS, nie jest w stanie wykonać swojego zobowiązania i nie istnieje możliwość nawet przymusowego odzyskania zaległych pieniędzy przez Zakład. Przyczyny takiego stanu rzeczy mogą być bardzo zróżnicowane – dłużnik mógł ogłosić swoją upadłość, nie posiada żadnego majątku, który pozwoliłby na zaspokojenie roszczeń ZUS lub zwyczajnie nie istnieje (np. uciekł za granicę lub zmarł).

Nieściągalność składek powoduje, że ZUS nie ma skutecznych środków prawnych do odzyskania zaległości ani na drodze sądowej, ani komorniczej. Wszelkie działania podejmowane przez odpowiednie organy będą bowiem bezskuteczne względem danej osoby – nie można spieniężyć majątku zobowiązanego, jeśli takowy w ogóle nie istnieje.

Nieściągalność składek może przybierać 2 formy:

• częściową, gdy dług nie może być spłacony w całości, jednak istnieje szansa na jego choćby częściowe uregulowanie w przyszłości;
• całkowitą, gdy wiadome jest, że dłużnik nie będzie w stanie spłacić swojego zobowiązania.

Zgodnie z treścią art. 28 ust. 3 Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych z całkowitą nieściągalnością składek mamy do czynienia, gdy:

• dłużnik zmarł, nie pozostawiając żadnego majątku lub pozostawił ruchomości niepodlegające egzekucji na podstawie odrębnych przepisów albo pozostawił przedmioty codziennego użytku domowego, których łączna wartość nie przekracza kwoty stanowiącej 3-krotność przeciętnego wynagrodzenia i jednocześnie brak jest następców prawnych oraz nie ma możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie;
• sąd oddalił wniosek o ogłoszenie upadłości dłużnika lub umorzył postępowanie upadłościowe z przyczyn, o których mowa w art. 13 i art. 361 pkt 1 Ustawy z dnia 28 lutego 2003 roku – Prawo upadłościowe;
• nastąpiło zaprzestanie prowadzenia działalności przy jednoczesnym braku majątku, z którego można egzekwować należności, małżonka, następców prawnych, możliwości przeniesienia odpowiedzialności na osoby trzecie w rozumieniu przepisów Ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 roku – Ordynacja podatkowa;
• nie nastąpiło zaspokojenie należności w zakończonym postępowaniu likwidacyjnym;
• wysokość nieopłaconej składki nie przekracza kwoty kosztów upomnienia w postępowaniu egzekucyjnym;
• nie nastąpiło zaspokojenie należności w umorzonym postępowaniu upadłościowym;
• ogłoszono upadłość, o której mowa w części III w tytule V ustawy Prawo upadłościowe;
• naczelnik urzędu skarbowego lub komornik sądowy stwierdził brak majątku, z którego można prowadzić egzekucję;
• jest oczywiste, że w postępowaniu egzekucyjnym nie uzyska się kwot przekraczających wydatki egzekucyjne.

Wyrok WSA w Olsztynie z 8 lipca 2021 roku (sygn. akt I SA/Ol 353/21)

„Samo prawdopodobieństwo osiągnięcia w przyszłości dochodów należy uznać za niewystarczające dla celów wykazania możliwości spłaty zadłużenia. Nie chodzi bowiem o wykazanie potencjalnej możliwości uzyskania dochodu, ale o uprawdopodobnienie, że z danego źródła, w konkretnym okresie, dana osoba uzyska realnie środki pozwalające jej na spłatę zadłużenia. W każdej bowiem sprawie dotyczącej umorzenia należności organ powinien realnie wskazać, na czym opiera przekonanie o możliwości spłaty zadłużenia bez narażenia strony na niezaspokojenie niezbędnych potrzeb życiowych”.

Skutek nieściągalności składek

Nieściągalność składek powoduje, że dłużnik może ubiegać się o umorzenie swojego zobowiązania względem ZUS – nie następuje ono z mocy samego prawa, lecz wymaga podjęcia inicjatywy przez zobowiązanego. Pamiętajmy jednak, że wniosek o umorzenie zaległych składek może zostać złożony wyłącznie w przypadku ich całkowitej nieściągalności. Wyjątkowo należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek na te ubezpieczenia mogą być w uzasadnionych przypadkach umarzane pomimo braku ich całkowitej nieściągalności. Jeśli dłużnik będzie w stanie uregulować przynajmniej część swojego zobowiązania, umorzenie będzie niedopuszczalne.

Przykład 1.

Pan Jerzy prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą. Wskutek błędnie podjętych decyzji finansowych jego firma stoi na skraju bankructwa. Skutkiem całej tej sytuacji było m.in. powstanie zaległości składkowych względem ZUS za okres 8 miesięcy. Mężczyzna zdecydował się złożyć wniosek o umorzenie jego zobowiązania składkowego. Tydzień po złożeniu stosownego pisma do ZUS pan Jerzy otrzymał finansowe wsparcie z UE i nawiązał nowe korzystne relacje gospodarcze. 2 tygodnie później mężczyzna zaczął powoli spłacać zobowiązania swoim wierzycielom, nie uregulował jednak składek ZUS, licząc na to, że zostaną one w całości umorzone. Gdy Zakład dowie się o polepszeniu się sytuacji finansowej pana Jerzego, odmówi umorzenia i mężczyzna będzie musiał spłacić swoje zaległości składkowe – będzie mógł jednak starać się o rozłożenie jego długu na raty.

Wniosek o umorzenie należności składkowych

Osoba starająca się o umorzenie istniejących zaległości składkowych powinna złożyć wniosek do oddziału ZUS właściwego ze względu na swoje miejsce zamieszkania. Obowiązkowe jest skorzystanie z formularza RSU ZUS, który można wypełnić w formie tradycyjnej (papierowej) lub elektronicznej. Ta druga opcja wymaga jednak posiadania aktywnego konta na platformie internetowej e-ZUS. Wniosek jest wolny od jakichkolwiek opłat skarbowych, jednak może wymagać dołączenia specjalnych dokumentów – np. w przypadku przedsiębiorców będą to informacje z zakresu pomocy publicznej.

Wniosek o umorzenie należności składkowych zawiera w swej treści:

• informację o okresie i całkowitej kwocie zadłużenia;
• wyjaśnienie, dlaczego nastąpiło zaprzestanie opłacania składek;
• uzasadnienie, dlaczego w danym przypadku niemożliwe jest uregulowanie zadłużenia;
• opisanie rodzaju pomocy publicznej, o jaką ubiega się dłużnik będący przedsiębiorcą.

Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma maksymalnie 2 miesiące na rozpatrzenie złożonego wniosku – o swojej decyzji poinformuje wnioskodawcę pisemnie lub za pośrednictwem platformy internetowej (w zależności od tego, w jakiej formie zostało złożone pismo). W przypadku decyzji pozytywnej należności składkowe zostaną umorzone, co oznacza, że dana osoba nie będzie musiała ich w ogóle spłacać. Decyzja może mieć jednak charakter odmowny – w tym przypadku zadłużenie będzie istniało i powiększało się o odsetki od nieterminowej płatności. Wnioskodawca może jednak złożyć odwołanie od wydanej decyzji w terminie 14 dni od chwili jej odebrania. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby wysłał także ponowny wniosek w przyszłości (np. wskutek zmiany okoliczności sprawy). Ponowna odmowna decyzja uprawnia wnioskodawcę do skierowania sprawy do sądu.

Podsumowanie

Całkowita nieściągalność składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne oznacza stan, w którym dłużnik nie jest w stanie spłacić swojego zobowiązania względem ZUS i nie istnieją skuteczne sposoby na uregulowanie takiej zaległości (np. w drodze licytacji komorniczej lub zajęcia majątku dłużnika). W przypadku nieściągalności o charakterze całkowitym istnieje możliwość wnioskowania o umorzenie długu – następuje to jednak wyłącznie z inicjatywy zobowiązanego, ZUS nigdy nie działa w takich sprawach z urzędu.