Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością jest spółką kapitałową, co oznacza, że elementy osobowe nie powinny odgrywać znaczącej roli w jej funkcjonowaniu. W praktyce zdarza się jednak inaczej, zwłaszcza w przypadku mniejszych spółek z o.o. ze stałym i zaangażowanym składem wspólników. Jeśli jeden ze wspólników stwarza problemy, zachowuje się w sposób nieprawidłowy czy jest nieuczciwy wspólnik, naraża spółkę na niepotrzebne straty, wówczas pozostali wspólnicy mają możliwość odpowiedniej reakcji.
Sąd może wyłączyć wspólnika ze spółki
Ustawodawca projektując przepisy o spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przewidział, że stosunki pomiędzy wspólnikami nie w każdym przypadku będą układały się wzorcowo. Z tego powodu przepisy art. 266 i n. Kodeksu spółek handlowych (ksh) zostały poświęcone instytucji wyłączenia wspólnika ze spółki.
§ 1. Z ważnych przyczyn dotyczących danego wspólnika sąd może orzec jego wyłączenie ze spółki na żądanie wszystkich pozostałych wspólników, jeżeli udziały wspólników żądających wyłączenia stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego.
§ 2. Umowa spółki może przyznać prawo wystąpienia z powództwem, o którym mowa w § 1, także mniejszej liczbie wspólników, jeżeli ich udziały stanowią więcej niż połowę kapitału zakładowego. W tym przypadku powinni być pozwani wszyscy pozostali wspólnicy.
§ 3. Udziały wspólnika wyłączonego muszą być przejęte przez wspólników lub osoby trzecie. Cenę przejęcia ustala sąd na podstawie rzeczywistej wartości w dniu doręczenia pozwu.
Wyłączenie wspólnika może zostać dokonane wyłącznie na mocy orzeczenia sądu. Ksh nie przyznaje takiego uprawnienia samym wspólnikom, a dokonane przez nich samodzielne ustalenia o wykluczeniu innego wspólnika nie odniosą skutku prawnego. Roszczenie o wyłączenie wspólnika będzie ważne tylko wówczas, jeśli wystąpi z nim określony krąg podmiotów:
- w przypadku wspólnika posiadającego udziały odpowiadające ponad połowie kapitału zakładowego z żądaniem wyłączenia muszą wystąpić wszyscy pozostali wspólnicy;
- w przypadku wspólnika posiadającego udziały odpowiadające mniej niż połowie kapitału zakładowego z żądaniem wyłączenia mogą wystąpić inni wspólnicy, jeśli łącznie posiadają udziały o wartości odpowiadającej ponad połowie kapitału zakładowego – tylko, jeśli takie uprawnienie przyznaje im umowa spółki.
Projektując umowę spółki warto zastanowić się zatem nad potencjalną sytuacją, w której konieczne byłoby wyłączenie wspólnika. W zależności od charakteru spółki i metod działania wspólników założyciele spółki winni przemyśleć zasady ewentualnego wykluczania nieuczciwego wspólnika.
Wspólnika można wyłączyć tylko z ważnej przyczyny
Dla możliwości rzeczywistego wyłączenia wspólnika ze spółki kluczowe znaczenie mają przyczyny tego wyłączenia. Ksh w przepisie art. 266 posługuje się pojęciem ważnych przyczyn, nie oferując jednocześnie żadnego wyjaśnienia tego terminu. Z pomocą przychodzi orzecznictwo sądów, które dokonuje wykładni tego nieostrego pojęcia. W oczywisty sposób przyczyny wyłączenia wspólnika w każdym przypadku będą oceniane indywidualnie. Nie każda ważna przyczyna w rozumieniu wspólników zostanie uznana za taką przez sąd orzekający w sprawie. Zgodnie z orzecznictwem sądów, za ważne przyczyny uzasadniające wyłączenie wspólnika uznaje się między innymi:
-
działanie na szkodę spółki;
-
podejmowanie działań konkurencyjnych względem spółki;
-
niewykonywanie uchwał podejmowanych przez zgromadzenie wspólników;
-
istnienie silnego i nierozwiązywalnego konfliktu pomiędzy wspólnikami, który w istocie uniemożliwia prawidłowe funkcjonowanie spółki w obrocie gospodarczym;
-
paraliżowanie działalności spółki poprzez niewykonywanie praw związanych z posiadanymi udziałami (np. odmowa udziału w zgromadzeniu wspólników czy odmowa głosowania).
Niemożność bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki z o.o., może stanowić ważną przyczynę wyłączenia go ze spółki (wyrok SN z 19 marca 1997 r., II CKN 31/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 116; zob. również wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 29 listopada 2007 r., I ACa 925/07, LEX nr 370721, zgodnie z którym ważną przyczyną wyłączenia wspólnika jest prowadzenie działalności konkurencyjnej wobec spółki. Ważną przyczyną wyłączenia może być także niemożność bezkonfliktowego współdziałania ze wspólnikiem, będąca następstwem relacji interpersonalnych wewnątrz spółki. Przy czym ważna przyczyna musi jednak dotyczyć poszczególnych wspólników, a nie wszystkich, czy też spółki.
Ważne przyczyny muszą dotyczyć wspólnika, a nie spółki. Wynika to z Wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 28 sierpnia 2013 roku (sygn.I ACz 1405/13). Warto pamiętać, iż to do powodów – wspólników występujących z żądaniem wyłączenia – należy udowodnienie, że pozwany wspólnik rzeczywiście zachowywał się w sposób nieodpowiedni i roszczenie o jego wykluczenie jest uzasadnione.
Udziały wykluczonego wspólnika muszą zostać przejęte
Jeśli sąd orzekający w sprawie uzna, że zachowanie wspólnika było nieprawidłowe, orzeknie o jego wyłączeniu. W tym samym wyroku sąd określi również tzw. cenę przejęcia, albowiem udziały wspólnika wykluczonego ze spółki muszą zostać przejęte przez pozostałych wspólników. Rzeczywiste wykonanie wyroku po jego uprawomocnieniu następuje poprzez wykup udziałów wspólnika występującego ze spółki.
Celem takiej regulacji jest zabezpieczenie interesów wspólnika wyłączanego, który w przeciwnej sytuacji zostałby pozbawiony zarówno prawa do uczestnictwa w spółce, jak i prawa do rekompensaty finansowej za utracone udziały. Cena przejęcia powinna odpowiadać rzeczywistej wartości rynkowej udziałów.
Kodeks spółek handlowych w art. 266 § 3 nie reguluje wprost metody wyceny samej spółki jak i wyceny występujących w niej praw udziałowych. Jednak ustawodawca zawarł w nim pewną wskazówkę. Posłużył się bowiem pojęciem „rzeczywistej wartości rynkowej udziału”. Rozumieć je należy, jako wartość „realna”, a więc wartość rynkowa, tj. wartość, jaką wspólnik uzyskałby na rynku, gdyby sprzedawał przysługujące mu udziały w spółce osobie trzeciej w danym momencie, przy czym ustawa określa ten moment wyceny na dzień doręczenia pozwu wspólnikowi, który ma być wyłączony ze spółki.
Pozew o wyłączenie wspólnika powinien wskazywać zasady przejęcia jego udziałów, przede wszystkim określać, który z pozostałych wspólników (lub którzy wspólnicy) są na to gotowi.
Nieuczciwy wspólnik a umorzenie jego udziałów
Istnieje jeszcze jedna metoda usunięcia nieuczciwego wspólnika ze spółki, choć jej dopuszczalność wywołuje istotne kontrowersje w orzecznictwie polskich sądów. Umowa spółki może przewidywać przymusowe umorzenie udziałów wspólnika, które następuje bez jego zgody. Umorzenie następuje na podstawie uchwały zgromadzenia wspólników i jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy odpowiednie zapisy znalazły się w umowie spółki. Dokonanie przymusowego umorzenia wbrew umowie nie odniesie skutku prawnego.
§ 1. Udział może być umorzony jedynie po wpisie spółki do rejestru i tylko w przypadku, gdy umowa spółki tak stanowi. Udział może być umorzony za zgodą wspólnika w drodze nabycia udziału przez spółkę (umorzenie dobrowolne) albo bez zgody wspólnika (umorzenie przymusowe). Przesłanki i tryb przymusowego umorzenia określa umowa spółki.
§ 2. Umorzenie udziału wymaga uchwały zgromadzenia wspólników, która powinna określać w szczególności podstawę prawną umorzenia i wysokość wynagrodzenia przysługującego wspólnikowi za umorzony udział. Wynagrodzenie to, w przypadku umorzenia przymusowego, nie może być niższe od wartości przypadających na udział aktywów netto, wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników. W przypadku umorzenia przymusowego uchwała powinna zawierać również uzasadnienie.
W praktyce instytucja przymusowego umorzenia udziałów jest stosowana do wykluczenia wspólników, choć orzecznictwo nie jest zgodne co do dopuszczalności takiego rozwiązania. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2005 roku (sygn. V CSK 562/04) wskazano, że przymusowe umorzenie udziałów nie może być wykorzystywane do usunięcia wspólnika ze spółki z przyczyn przewidzianych w art. 266 § 1 k.s.h.
Jednocześnie istnieje również pogląd, zgodnie z którym przymusowe umorzenie udziałów może być stosowane w dowolnym przypadku, albowiem przepis art. 199 ksh nie ogranicza tej instytucji w żaden sposób. Wynika to z wyroku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 3 listopada 2011 roku (sygn. V ACa 528/11).
