W ostatnim czasie obserwowany jest znaczny wzrost wniosków o ogłoszenie upadłości konsumenckiej. Statystyki wskazują, że liczba wniosków o upadłość wzrosła z 8000 do aż 14 000 w ciągu roku. Jest to podyktowane nie tyle samą sytuacją gospodarczą i pandemią, ale przede wszystkim zmianami w przepisach, które nie tylko niejako uprościły przesłanki do ogłoszenia upadłości konsumenckiej, lecz także umożliwiły wystąpienie z wnioskiem o ogłoszenie upadłości konsumenckiej przez osoby fizyczne prowadzące jednoosobową działalność gospodarczą.
Wcześniej sąd obowiązany był zweryfikować, czy dłużnik doprowadził do swej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie bądź wskutek rażącego niedbalstwa, a jeśli zostało to stwierdzone – wniosek taki oddalał. Aktualnie sądy przed ogłoszeniem upadłości nie badają przyczyn powstania zadłużenia dłużnika, natomiast dla samego wniosku o ogłoszenie upadłości dłużnik musi wykazać wyłącznie niewypłacalność. Nie oznacza to, że przyczyny, z jakich dłużnik doprowadził do konieczności ogłoszenia upadłości, nie będą w ogóle badane. Przeciwnie – nie są one przesłanką do ogłoszenia upadłości, ale są brane pod uwagę przez sąd przy ustalaniu planu spłaty. W przypadku osób, które umyślnie doprowadziły do niewypłacalności bądź istotnie zwiększyły jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa, plan spłaty zostanie ustalony na okres nie krótszy niż 36 miesięcy, ale nie dłuższy niż 7 lat. Jeżeli dłużnikowi nie sposób przypisać zawinienia co do zadłużenia, np. ze względu na chorobę czy utratę pracy, albo w wypadku, kiedy odpowiedzialność dłużnika nie będzie rażąca, sąd może wyznaczyć łagodniejszą formułę planu spłaty obejmującą okres maksymalnie 36 miesięcy.
Skutki upadłości dla innych podmiotów niż dłużnik
Dłużnicy, którzy występują z wnioskiem o ogłoszenie upadłości, są uczestnikami obrotu gospodarczego, a tym samym obrotu prawnego jako strony transakcji gospodarczych.
Dlatego też należy wiedzieć, że ogłoszenie upadłości niesie skutki nie tylko dla samego dłużnika, lecz także innych podmiotów – w tym sprzedawców będących przedsiębiorcami.
Umowa sprzedaży uregulowana w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego charakteryzuje się tym, że sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu ją, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę. Zatem do podstawowych obowiązków sprzedawcy należy przeniesienie na kupującego własności sprzedawanej rzeczy oraz wydanie jej kupującemu. Z kolei do podstawowych obowiązków kupującego należy odebranie rzeczy oraz zapłacenie ceny. Z powyższego jednoznacznie wynika, że umowa sprzedaży jest jedną z umów wzajemnych.
W takiej sytuacji w przypadku ogłoszenia upadłości przez kupującego należy odwołać się do przepisów ustawy – Prawo upadłościowe regulujących umowy wzajemne.
Upadłość konsumencka a umowy wzajemne
I tak zgodnie z art. 98 ustawy – Prawo upadłościowe: „Jeżeli w dniu ogłoszenia upadłości zobowiązania z umowy wzajemnej nie zostały wykonane w całości lub części, syndyk może, za zgodą sędziego-komisarza, wykonać zobowiązanie upadłego i zażądać od drugiej strony spełnienia świadczenia wzajemnego lub od umowy odstąpić ze skutkiem na dzień ogłoszenia upadłości”.
- jeżeli żadna strona umowy wzajemnej nie wykonała swojego zobowiązania nawet w części;
- obie strony umowy wzajemnej wykonały swoje zobowiązanie umowne tylko w części;
- jeżeli jedna strona umowy wzajemnej wykonała swoje zobowiązanie w części, a druga w ogóle nie wykonała swojego zobowiązania.
Niedopuszczalne jest odstąpienie od umowy w wypadku wykonania umowy wzajemnej w całości przez jedną ze stron. Przy czym, jeśli świadczenie w całości zostało spełnione przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości, wówczas syndyk może domagać się wykonania świadczenia wzajemnego na zasadach ogólnych przez drugą stronę umowy, ale również może odstąpić od umowy wzajemnej na podstawie przesłanek ustawowych, tj. art. 491–495 Kodeksu cywilnego albo zapisów zawartych w umowie. Uzyskane w ten sposób świadczenie zwiększa majątek masy upadłości.
Wierzyciel upadłego, który spełnił w całości świadczenie z umowy wzajemnej przed ogłoszeniem upadłości, ma jedynie uprawnienie do zgłoszenia roszczenia z tego tytułu w postępowaniu upadłościowym, natomiast taka wierzytelność zaspokajana będzie w kategorii drugiej.
Zgoda na wykonanie zobowiązania upadłego i zażądania od drugiej strony spełnienia świadczenia wzajemnego lub zgoda na odstąpienie od umowy ze skutkiem na dzień ogłoszenia upadłości przybiera formę postanowienia wydanego przez sędziego-komisarza.
Zazwyczaj udzielana jest ona na wniosek syndyka, ponieważ dysponuje on wiedzą co do zawartych umów i możliwości ich realizacji oraz skutków wykonania czy też odstąpienia od umowy jako organ zarządzający masą upadłości.
Wskazać należy, że wydając ww. zgodę sędzia komisarz powinien kierować się celem postępowania upadłościowego, biorąc także pod uwagę ważny interes drugiej strony umowy. Sędzia-komisarz powinien mieć na uwadze przede wszystkim obowiązki, jakie związane będą z wykonaniem umowy, ale również korzyści wynikające z jej realizacji dla masy upadłości.
Co więcej, na postanowienie sędziego-komisarza w przedmiocie zgody na wykonanie zobowiązania upadłego i zażądania od drugiej strony spełnienia świadczenia wzajemnego lub zgody na odstąpienie od umowy ze skutkiem na dzień ogłoszenia upadłości, upadłemu oraz drugiej stronie umowy przysługuje zażalenie.
Druga strona umowy posiada uprawnienie do samodzielnego wystąpienia z żądaniem do syndyka, aby ten, w terminie trzech miesięcy, oświadczył na piśmie, czy od umowy odstępuje, czy też żąda jej wykonania. Druga strona umowy, chcąc skorzystać z powyższego uprawnienia, musi uczynić to formie pisemnej z datą pewną. Niezłożenie w tym czasie oświadczenia przez syndyka uważa się za jednoznaczne z odstąpieniem od umowy.
Szczególne uprawnienia sprzedawcy
Wskazać należy, że przepisy Prawa upadłościowego przewidują szczególne uprawnienia dla sprzedawcy rzeczy ruchomej lub papierów wartościowych. Dlatego też zgodnie z art. 100 tej ustawy sprzedawca, który nie otrzymał ceny z tytułu sprzedaży ruchomości oraz papierów wartościowych, a które to zostały przez niego wysłane do upadłego, natomiast przedmiot sprzedaży nie został objęty przez upadłego lub przez osobę upoważnioną do rozporządzenia rzeczą przed ogłoszeniem upadłości, może domagać się zwrotu rzeczy ruchomej, a także papierów wartościowych.
Oświadczenie sprzedawcy o zwrot rzeczy, która nie została objęta przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości, powinno być złożone syndykowi. Przepisy nie przewidują, w jakim terminie oświadczenie to ma zostać złożone, ale wydaje się, że powinno nastąpić jak najszybciej, gdyż może zdarzyć się sytuacja, że rzecz zostanie utracona lub sprzedana.
Dotyczy to także sytuacji, kiedy sprzedawca otrzymał część należności z umowy sprzedaży przed ogłoszeniem upadłości.
Gdyby syndyk odmówił sprzedawcy wydania rzeczy dostarczonej po ogłoszeniu upadłości, wówczas sprzedawca ma uprawnienie do tego, aby wytoczyć przeciwko niemu powództwo o wydanie rzeczy. Przy czym w takim wypadku wskazać należy, że nie będą stosowane w takiej sytuacji odrębne przepisy dotyczące trybu wyłączenia z masy upadłości.
Może zdarzyć się również sytuacja, kiedy to syndyk zatrzyma rzecz objętą po ogłoszeniu upadłości. W tej sytuacji, składając oświadczenie o zatrzymaniu rzeczy objętej po ogłoszeniu upadłości, powinien on zapłacić cenę lub zabezpieczyć jej zapłatę. Oświadczenie woli w tym zakresie powinien złożyć w terminie miesiąca od wezwania go do zwrotu rzeczy. Jeśli syndyk we wskazanym terminie nie złoży oświadczenia o zatrzymaniu rzeczy objętej po ogłoszeniu upadłości, wówczas prawo zatrzymania rzeczy wygasa.
Przykład 1.
30 września ogłoszono upadłość pana Jana. 4 października doszło do sytuacji objęcia sprzedanej rzeczy. Sprzedawca 6 października zażądał zwrotu rzeczy. Syndyk zdecydował ją zatrzymać. W tym celu musi do 6 listopada złożyć oświadczenie o zatrzymaniu rzeczy objętej po ogłoszeniu upadłości i zapłacić za nie cenę lub zabezpieczyć jej zapłatę. Jeśli syndyk przekroczy ten termin, wówczas nie będzie mógł skutecznie z tego prawa skorzystać.
Sprzedawca nie może domagać się zwrotu rzeczy, jeśli nie nastąpiło jej wysłanie. W konsekwencji syndyk nie może skorzystać z uprawnienia o złożeniu oświadczenia o prawie zatrzymania rzeczy, ponieważ uprawnienie to dotyczy przypadku, gdy rzecz została przez niego objęta. W takiej sytuacji strony mogą natomiast zawrzeć nową umowę sprzedaży na zasadach ogólnych.
Zwrot kosztów przez sprzedawcę
Wskazać należy, że sprzedawca, który otrzymał zwrot rzeczy na podstawie art. 101 ust. 1 ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, obowiązany jest zwrócić koszty, które zostały poniesione lub mają być poniesione, oraz otrzymane zaliczki. Co istotne, wskazuje się, że obowiązany jest również zwrócić otrzymany zadatek. Kosztami podlegającymi zwrotowi przez sprzedawcę będą wszelkie koszty związane ze zwrotem rzeczy i jej przechowaniem przez syndyka, jak również koszty związane z zawarciem umowy przez upadłego.
Zastrzeżenie prawa własności a upadłość
Należy też wspomnieć o art. 101 ustawy – Prawo upadłościowe, który stanowi: „Zastrzeżone w umowie sprzedaży na rzecz sprzedawcy prawo własności nie wygasa z powodu ogłoszenia upadłości nabywcy, jeżeli jest skuteczne wobec jego wierzycieli według przepisów Kodeksu cywilnego”.
Zgodnie z przepisami prawa cywilnego zastrzeżenie prawa własności rzeczy przy umowie sprzedaży jest skuteczne względem wierzycieli, jeżeli zostało dokonane na piśmie z datą pewną. W takiej sytuacji własność rzeczy przejdzie na nabywcę dopiero po zapłacie ceny. W konsekwencji w przypadku ogłoszenia upadłości kupującego uprawnienie sprzedawcy co do zastrzeżenia własności wynikające z zawartej umowy skutkuje tym, że rzecz będąca przedmiotem umowy sprzedaży nie wejdzie w skład masy upadłości.
Gdyby syndyk włączył w zakres masy upadłości rzecz, co do której kupujący ma zastrzeżone prawo własności, wówczas sprzedawca musi zgłosić żądanie wyłączenia tej rzeczy z masy upadłości. Żądanie wyłączenia z masy upadłości rzeczy, co do której sprzedający ma zastrzeżone prawo własności, należy kierować do sędziego-komisarza.
