Upadłość zostaje ogłaszana w przypadku niewypłacalności osoby fizycznej lub prawnej. Oznacza to, że dopiero w sytuacji, gdy dany podmiot nie posiada środków na spłatę swoich zobowiązań, ma prawo zgłosić się do sądu. Mimo to przeprowadzenie postępowania upadłościowego nie jest darmowe. Koszty w upadłości co do zasady musi pokryć upadły. Jego długi nie powinny przecież obciążać wierzycieli czy Skarbu Państwa. Jednak czy jest tak zawsze?
Ogłoszenie upadłości przez przedsiębiorcę każdorazowo wiąże się z obowiązkiem pokrycia z majątku upadłego kosztów postępowania. Inaczej jest natomiast w przypadku osoby fizycznej nieprowadzącej działalności gospodarczej. Tutaj koszty w upadłości nie zawsze obciążają samego upadłego. W sytuacji gdy z obiektywnych okoliczności wynika, że w najbliższej przyszłości nie jest i nie będzie on w stanie pokryć wydatków związanych z procedurą upadłościową, koszty te pokryje Skarb Państwa.
Co składa się na koszty i wydatki w upadłości?
W pierwszej kolejności należy wytłumaczyć, czym są koszty w upadłości, co się na nie składa i w jaki sposób są one wyliczane. Katalog kosztów określony przez Prawo upadłościowe jest otwarty, toteż trudno jest wyliczyć wszystkie możliwe składniki, które łącznie je tworzą. Poniżej postaramy się jednak wskazać te najważniejsze.
Kwestią kosztów i wydatków powstających w trakcie postępowania upadłościowego zajmują się przepisy art. 230 i nast. Prawa upadłościowego. Zgodnie z art. 230 ustawy zobowiązania dotyczące masy upadłości dzieli się na:
koszty postępowania;
inne zobowiązania masy upadłości.
Do kosztów postępowania upadłościowego zalicza się w szczególności:
wydatki bezpośrednio związane z zabezpieczeniem masy upadłości;
wydatki bezpośrednio związane z zarządem masy upadłości;
wydatki bezpośrednio związane z likwidacją masy upadłości, tj. wynagrodzenie syndyka, wynagrodzenia osób zatrudnionych przez syndyka, wynagrodzenie i wydatki członków rady wierzycieli, wydatki związane ze zgromadzeniem wierzycieli, koszty archiwizacji dokumentów upadłego, koszty korespondencji, koszty ogłoszeń czy podatki i inne daniny publiczne związane z likwidacją masy upadłości;
koszty związane z funkcjonowaniem organów upadłego oraz realizacją jego uprawnień organizacyjnych.
Z kolei do innych zobowiązań masy upadłości zalicza się:
zobowiązania masy upadłości powstałe po ogłoszeniu upadłości, a zarazem
zobowiązania masy upadłości niebędące kosztami postępowania, tj:
należności ze stosunku pracy przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości – ogłoszenie upadłości nie powoduje wygaśnięcia stosunków pracy, umowy o pracę podlegają wypowiedzeniu z zachowaniem okresu wypowiedzenia, stąd też potrzebne są środki na wypłacenia pracownikom ich wynagrodzeń za okres po ogłoszeniu upadłości;
zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia masy upadłości;
zobowiązania z zawartych przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości umów, których wykonania zażądał syndyk;
inne zobowiązania powstałe z czynności syndyka – syndyk ma prawo zawierać umowy w imieniu upadłego mające na celu tymczasowe prowadzenie przedsiębiorstwa upadłego albo w celu jego wygaszenia;
renty;
wpłaty z zysku;
zobowiązania podatkowe oraz sądowe i administracyjne kary grzywny.
Zasada pokrywania kosztów postępowania upadłościowego
Koszty postępowania upadłościowego pokrywane są w całości i w pierwszej kolejności z masy upadłości. Z powyższego wynika, że koszty postępowania ponosi bezpośrednio upadły. Syndyk przeprowadza likwidację masy upadłości, tj. sprzedaje wszelkie elementy, które wchodziły do majątku upadłego, i z uzyskanych kwot pokrywa wszystkie niezbędne wydatki generowane przez postępowanie upadłościowe. Zasadą jest uprzywilejowanie kosztów postępowania w procedurze upadłościowej. Oznacza to, że w stosunku do innych zobowiązań pokrycie kosztów z masy upadłości ma pierwszeństwo. W przeciwieństwie do innych zobowiązań zaspokajane są one na bieżąco, bez potrzeby uzyskiwania zezwolenia sądu na ich pokrycie.
Koszty postępowania upadłościowego nie są umieszczane na liście wierzytelności. Jeżeli po upadłości pozostaną niezaspokojone koszty postępowania, wówczas sędzia-komisarz jest zobowiązany orzec o ich wysokości przed zakończeniem postępowania upadłościowego. Jest to o tyle istotne, że w przypadku orzeczenia w tej kwestii zobowiązania te stają się tytułem egzekucyjnym wobec upadłego, których będzie można dochodzić w postępowaniu cywilnym już po zakończeniu postępowania.
Możliwość przeniesienia kosztów postępowania na wierzycieli
W szczególnych przypadkach, kiedy brak środków upadłego mógłby prowadzić do niemożności dalszego prowadzenia postępowania, ciężar finansowania procedury upadłościowej może zostać przeniesiony na wierzycieli. Zgodnie z art. 232 ust. 1 Prawa upadłościowego sędzia-komisarz może zwołać zgromadzenie wierzycieli w przedmiocie podjęcia uchwały co do wpłacenia przez wierzycieli zaliczki na pokrycie kosztów postępowania albo zobowiąże wierzycieli mających największe wierzytelności, których łączna wysokość wynosi co najmniej 30% sumy wierzytelności przypadających wierzycielom uprawnionym do uczestniczenia w zgromadzeniu, do złożenia zaliczki na koszty postępowania. Co istotne, z owych zaliczek mogą być finansowane wyłącznie koszty postępowania upadłościowego w ścisłym tego słowa znaczeniu, tj. nie ma możliwości opłacenia tzw. innych zobowiązań masy upadłości.
Przewidziany przez ustawodawcę instrument pozyskiwania środków nie tworzy nowych wierzytelności, tj. nie powiększa się istniejące już zadłużenie upadłego. W orzecznictwie przyjmuje się jednak, że żądanie zaliczek powinno mieć miejsce jedynie w sytuacjach, gdy pewne jest, że zaliczki będą mogły zostać zwrócone. Dodatkowo, zgodnie z zasadą uprzywilejowania kosztów postępowania, syndyk, pozyskując środki z masy upadłości, w pierwszej kolejności zwraca zaliczki wierzycielom.
Zasada braku zwrotu kosztów poniesionych przez wierzycieli
W prawie cywilnym istnieje generalna zasada, że jeśli dłużnik nie spłaca swoich zobowiązań, koszty uzasadnionej windykacji przeprowadzonej przez wierzyciela obciążają dłużnika. W postępowaniu upadłościowym zasada ta nie obowiązuje. Potwierdza to art. 233 Prawa upadłościowego. Wierzycielowi nie przysługuje prawo do zwrotu kosztów poniesionych przez niego w postępowaniu upadłościowym. Chodzi tu przede wszystkim o koszty zastępstwa procesowego, koszty stawiennictwa w sądzie, koszty korespondencji itp.
Od powyższego istnieją dwa wyjątki. Wierzycielowi zwraca się:
koszty postępowania wywołanego wniesieniem sprzeciwu co do uznania wierzytelności innego wierzyciela, jeżeli w wyniku wniesienia tego sprzeciwu odmówiono uznania zaskarżonej wierzytelności;
zaliczkę na koszty postępowania, którą złożył na żądanie sędziego-komisarza albo zgodnie z uchwałą zgromadzenia wierzycieli, jeżeli fundusze masy upadłości wystarczą na jej pokrycie.
Tak jak wierzyciel nie ma prawa do zwrotu kosztów poniesionych w związku ze swoim udziałem w postępowaniu, tak i masie upadłości (tj. upadłemu/syndykowi) nie służy prawo do zwrotu kosztów poniesionych w związku z udziałem tego wierzyciela w postępowaniu. Wierzyciel nie ma obowiązku zwracać kosztów przegranego postępowania wywołanego sprzeciwem czy zażaleniem wniesionym w czasie postępowania upadłościowego.
Koszty w upadłości konsumenckiej
Zgoła inne zasady obowiązują w przypadku upadłości prowadzonej wobec osób fizycznych nieprowadzących działalności gospodarczej. W upadłości konsumenckiej sąd wraz z ogłoszeniem upadłości przyznaje syndykowi zaliczkę na pokrycie kosztów postępowania, a także zarządza jej niezwłoczną wypłatę tymczasowo ze środków Skarbu Państwa. Zaliczka ta nie zawsze jest wypłacana w tej samej wysokości. Wysokość kosztów zależna jest od stopnia skomplikowania sprawy, liczby wierzycieli, kosztów obwieszczeń, kosztów oszacowania wartości majątku czy kosztów działalności samego syndyka.
Jeżeli w dalszym toku postępowania dojdzie do sytuacji, że syndyk wykorzysta całe środki z zaliczki i nadal nie uzyska z masy upadłości funduszów wystarczających na pokrywanie bieżących kosztów, sąd przyznaje mu kolejną zaliczkę. Środki te są wypłacane ze Skarbu Państwa.
Syndyk powyższe kwoty powinien zwrócić do Skarbu Państwa niezwłocznie po upłynnieniu masy upadłości. Zwrotowi podlega nadwyżka wpływów w stosunku do pozostających do pokrycia kosztów postępowania. W przypadku jednak gdy do masy upadłości nie wpłyną środki wystarczające na zwrot Skarbowi Państwa pokrytych kosztów postępowania, do ich zwrotu w pełnej wysokości upadły zostanie zobowiązany w ramach planu spłaty wierzycieli.
Koszty w upadłości – podsumowanie
Przed ogłoszeniem upadłości sąd ma obowiązek weryfikacji wniosku dłużnika. Jeżeli w sprawie dochodzi do zaistnienia którejś z przesłanek negatywnych, sąd nie ogłosi upadłości. Jedną z nich jest majątek niewypłacalnego dłużnika niewystarczający na zaspokojenie kosztów postępowania lub wystarczający jedynie na to. Jeżeli więc środki pieniężne i elementy majątku dłużnika nie wystarczą na pokrycie kosztów postępowania, wobec dłużnika nie zostanie przeprowadzona tzw. mnogie postępowanie egzekucyjne. Inaczej wygląda to w przypadku upadłości konsumenckiej. Tutaj możliwe jest ogłoszenie upadłości wobec osoby fizycznej, nawet gdy nie posiada ona środków na pokrycie kosztów. W takiej sytuacji tymczasowo pokryje je Skarb Państwa.
