Tytułu prawnego do danej rzeczy nie nabędziemy bądź nie stracimy wyłącznie na skutek zawarcia umowy sprzedaży, darowizny czy też zasiedzenia. Można tego dokonać – chociaż w praktyce dzieje się to rzadziej – również poprzez porzucenie, zawłaszczenie i nabycie rzeczy znalezionej. Na pierwszy rzut oka czynności te wydają się proste, jednakże w praktyce prawnej są one bardziej skomplikowane. Nie każdą rzecz można porzucić, tak jak nie każda rzecz znaleziona może być od razu uznana za własność znalazcy, nabycie prawa własności nie jest bowiem takie proste. Wskazane kwestie szczegółowo określił ustawodawca w Kodeksie cywilnym (kc). Co do zasady właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej przez zamierzone jej porzucenie. Przywłaszczenie polega na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej. Z kolei tytuł własności do rzeczy znalezionej znalazca nabywa dopiero wówczas, gdy pierwotny właściciel nie zgłosi się po nią w określonym terminie. Na czym dokładnie polega porzucenie, zawłaszczenie i nabycie rzeczy znalezionej? Kiedy rzecz zyskuje status „niczyjej” i po jakim czasie znalazca rzeczy może uchodzić za jej właściciela? Na te pytania odpowiemy w niniejszym artykule.
Porzucenie
Porzucenie rzeczy zostało uregulowane w art. 180 kc. Zgodnie z tym przepisem wyzbycie się własności rzeczy ruchomej wymaga dla swej skuteczności porzucenia danej rzeczy przy jednoczesnym świadomym zamiarze właściciela pozbycia się jej. „Porzucenie” należy zatem traktować jako czynność prawną. Czynność fizyczna polegająca na pozostawieniu rzeczy, wyrzuceniu jej itp. stanowi jedynie element porzucenia w rozumieniu Kodeksu cywilnego. Porzucenie jest jedyną możliwością, aby dana rzecz stała się „niczyja”.
Dokonać czynności porzucenia rzeczy może jedynie właściciel bądź osoba przez niego upoważniona. Dokonanie tego przez osobę nieupoważnioną nie będzie skutkowało utratą własności przez właściciela. Dodatkowo z racji tego, że porzucenie jest czynnością prawną, osoba, która nie ma zdolności do czynności prawnych, nie może wyzbyć się własności rzeczy. Nie oznacza to jednak, że osoba taka nie może dokonać fizycznego aktu pozbycia się rzeczy. Będzie to miało miejsce np. w przypadku, gdy na polecenie rodziców małoletni „wyrzuci” ubrania do kontenera z odzieżą.
Zamiar porzucenia a brak zainteresowania właściciela rzeczą
Porzucenie rzeczy wspólnej lub obciążonej prawem osoby trzeciej
Warto zwrócić uwagę również na problematykę rzeczy, wobec których prawa posiada więcej niż jedna osoba. W przypadku współwłasności nie jest w ogóle możliwe porzucenie rzeczy w rozumieniu omawianego przepisu. Porzucić można jedynie udział w rzeczy wspólnej, przy czym nie ma możliwości, aby „znalazca” tego udziału stał się nowym właścicielem. Porzucony udział przypada współwłaścicielom w częściach odpowiadających ich udziałom.
W kwestii rzeczy obciążonej prawem osoby trzeciej możliwe jest porzucenie, jednakże wyzbycie się rzeczy przez właściciela nie oznacza automatycznie wygaśnięcia obciążenia rzeczy. Nowy właściciel rzeczy porzuconej zyskuje prawo własności obciążonej prawem osoby trzeciej.
Zawłaszczenie rzeczy niczyjej- czy oznacza nabycie prawa własności?
Zawłaszczenie rzeczy niczyjej określa art. 181 kc. Przepis ten dotyczy sposobu nabycia własności rzeczy niczyich. Tak jak w przypadku porzucenia, zawłaszczenie odnosi się wyłącznie do ruchomości – nieruchomości nie mogą być rzeczami niczyimi. Zawłaszczyć można rzeczy pierwotnie niczyje, tj. takie, które nigdy nie miały właściciela (np. muszle czy bursztyny wyrzucone przez morze) oraz rzeczy porzucone. Zawłaszczenie polega na objęciu rzeczy w posiadanie samoistne. Posiadaczem samoistnym rzeczy jest ten, kto nią faktycznie włada jako właściciel.
Rzeczy niczyje z definicji to przedmioty, które nie są niczyją własnością, ale mogą stanowić przedmiot własności. Mogą być nimi tylko rzeczy materialne, a zatem zawłaszczone nie mogą zostać dobra niematerialne, prawa oraz energia. Rzeczami niczyimi nie są także rzeczy zgubione – przedmioty te pozostają własnością dotychczasowego właściciela, chyba że znalazca dopełni obowiązków określonych w ustawie (o tym poniżej). Rzeczami niczyimi nie są także przedmioty stanowiące odłączone części składowe, np. jabłka leżące pod jabłonią (są to pożytki należące do uprawnionego do pobierania pożytków, np. właściciela gruntu czy dzierżawcy).
Zawłaszczenie a zasiedzenie
Mimo że mają sporo wspólnego, to należy wiedzieć, jak odróżnić zawłaszczenie od zasiedzenia. Zawłaszczyć można wyłącznie rzecz niczyją. Jeśli zatem przedmiot ma właściciela, objęcie go w posiadanie samoistne może odbyć się wyłącznie na zasadzie zasiedzenia i to pod warunkiem, że odbędzie się ono w dobrej wierze. Jeżeli posiadacz rzeczy wie, że nie należy ona do niego, jest jej znalazcą. Jeżeli rzecz jest niczyja, dobra lub zła wiara obejmującego rzecz w posiadanie samoistne nie ma już znaczenia.
Kto może zawłaszczyć rzecz?
Uprawnionym do zawłaszczenia jest każdy, również w przypadku, gdy omawiana czynność wiąże się z naruszeniem cudzych praw. Jest to istotne w sytuacji, kiedy rzecz niczyja znajduje się na cudzej nieruchomości. Jeżeli np. morze wyrzuci małża, wewnątrz którego znajduje się perła, na prywatną plażę, jej właściciel nie staje się automatycznie właścicielem perły. Rzecz tę może zawłaszczyć każdy. Oczywiście w tym wypadku zawłaszczenie będzie się wiązało z naruszeniem cudzej własności, jednakże właściciel będzie miał prawo wyłącznie do roszczenia związanego z wtargnięciem na jego posesję (np. roszczenia odszkodowawczego), nie będzie miał natomiast prawa do owej perły.
Znalezienie rzeczy – obowiązki nabywcy
Nabycie rzeczy znalezionej zostało uregulowane w art. 187 kc oraz w ustawie o rzeczach znalezionych. Jak zostało wskazywane w poprzednich akapitach, aby znalazca mógł stać się właścicielem rzeczy znalezionej, musi spełnić obowiązki nałożone na niego przez ustawodawcę. Przede wszystkim znalazca ma obowiązek rzecz znalezioną oddać właścicielowi. Jeżeli osoba ta jest nieznana znalazcy i nie ma możliwości odnalezienia jej w łatwy sposób, rzecz należy oddać odpowiedniemu organowi. Co do zasady znalezione przedmioty, w tym również gotówkę i papiery wartościowe, kosztowności oraz rzeczy o wartości historycznej, naukowej lub artystycznej należy przekazać miejscowo właściwemu staroście, z kolei policji przekazać znalezioną broń, amunicję, materiały wybuchowe lub dokumenty (np. dowód osobisty, paszport). W przypadku znalezienia rzeczy w budynku publicznym, środku transportu publicznego bądź w pomieszczeniach otwartych dla publiczności, rzeczy należy „zwrócić” zarządcy.
Gratyfikacja znalazcy – znaleźne czy nagroda?
Znalazcy rzeczy, który zgodnie z ustawowym obowiązkiem zwrócił rzecz właścicielowi lub przekazał ją do odpowiedniego organu, należy się gratyfikacja. Zasadniczo jest to znaleźne w wysokości 10% wartości rzeczy. Nie zostało określone, jak ustalać wartość rzeczy, jednakże wydaje się, że najwłaściwszym sposobem jest przyjęcie wartości rynkowej przedmiotu. Roszczenie o znaleźne powinno zostać zgłoszone najpóźniej z chwilą wydania rzeczy. Jeżeli pojawi się spór sądowy co do wartości rzeczy odnalezionej, znalazca nie może jej zatrzymać do czasu wypłaty znaleźnego w odpowiedniej wysokości. Prawo zatrzymania pojawia się jednak w przypadku, gdy poniósł on koszty przechowania oraz utrzymania rzeczy w należytym stanie. W przypadku, gdy rzecz została wydana właściwemu organowi publicznemu, znalazca, chcąc otrzymać znaleźne, musi to zaznaczyć przy oddawaniu przedmiotu.
Nagroda należy się za znalezienie zabytku lub materiałów archiwalnych. Może przyjąć postać środków pieniężnych lub dyplomu. Wysokość nagrody pieniężnej wynosi do trzydziestokrotności kwoty przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w poprzednim roku kalendarzowym i nie może być niższa niż 1/10 wartości materialnej zabytku lub materiału archiwalnego. W przypadku znalezienia zabytku archeologicznego nagroda pieniężna nie może być większa niż 25-krotne przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w poprzednim roku kalendarzowym.
Nabycie prawa własności przez znalazcę
Aby znalazca został właścicielem znalezionej rzeczy, musi upłynąć ustawowo określony czas. W przypadku, gdy osoba uprawniona została wezwana do odbioru, a rzeczy nie odebrała, okres ten wynosi rok od dnia doręczenia wezwania do odbioru. Natomiast gdy nie było możliwości wezwania osoby uprawnionej do odbioru, okres ten wynosi 2 lata od dnia znalezienia rzeczy. W przypadku oddania rzeczy staroście powinien on wyznaczyć termin, po którego upływie znalazca stanie się właścicielem.
Nabycie prawa własności– podsumowanie
Jak widzimy, nie każde wyrzucenie rzeczy równa się jej porzuceniu, nie każde zawładnięcie rzeczy o nieznanym pochodzeniu będzie zawłaszczeniem, a nie zawsze znalezione równa się „niekradzione”. Każda z tych czynności została uregulowana przepisami prawa i każda, aby doszła do skutku, musi spełniać określone przesłanki. Porzucić można wyłącznie rzecz ruchomą, o ile jej właściciel dokona tego z zamiarem porzucenia. Zawłaszczyć można jedynie rzecz ruchomą niczyją. Jeżeli ma ona właściciela, wówczas możliwe jest zasiedzenie. Z kolei nabycie rzeczy znalezionej jest możliwe, ale tylko po wezwaniu właściciela do odbioru rzeczy lub oddania jej do właściwego miejscowo starosty, o ile w określonym terminie nie zgłosi się po nią właściciel.
