Brak możliwości regulowania zobowiązań przez pracodawcę powoduje, że sytuacja zatrudnianych przez niego pracowników ulega istotnemu pogorszeniu, przede wszystkim wskutek niewypłacania im należnego wynagrodzenia oraz innych świadczeń, w szczególności pieniężnych. Dla wielu pracowników niewypłacalność pracodawcy wiąże się to z zagrożeniem niezaspokojenia ich podstawowych potrzeb życiowych, w związku z faktyczną utratą źródła utrzymania. Ograniczeniu tego zagrożenia służą przepisy Ustawy z dnia 13 lipca 2006 roku o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy – dalej: ustawa.
Niewypłacalność pracodawcy
Przypadki, w których mamy do czynienia z niewypłacalnością pracodawcy, określono szczegółowo w art. 2–8 ustawy. Dotyczą one pracodawców będących:
przedsiębiorcami (czyli osobami fizycznymi, osobami prawnymi lub jednostkami organizacyjnymi nieposiadającymi osobowości prawnej, którym odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, wykonującymi działalność gospodarczą);
położonymi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oddziałami banku zagranicznego, a także
przedsiębiorcami zagranicznymi pochodzącymi z państw członkowskich Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Porozumieniu Gospodarczym, którzy utworzyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oddział lub przedstawicielstwo.
Ogólnie rzecz ujmując, z niewypłacalnością pracodawcy mamy do czynienia w przypadkach, w których może być lub zostało wobec niego wszczęte postępowanie upadłościowe (ogłoszona upadłość), postępowanie układowe, postępowanie restrukturyzacyjne lub podobne.
Podmioty, do których ustawy się nie stosuje
Jak stanowi art. 2 ust. 2 ustawy, niewypłacalność pracodawcy nie zachodzi w odniesieniu do osób prawnych podlegających obowiązkowi wpisu do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej wpisanych do rejestru przedsiębiorców z tytułu wykonywania działalności gospodarczej, fundacji rodzinnych, jednostek zaliczanych na podstawie odrębnych przepisów do sektora finansów publicznych, a także osób fizycznych prowadzących gospodarstwo domowe zatrudniających osoby wykonujące pracę zarobkową w tym gospodarstwie. Oznacza to, że pracownicy wymienionych w tym przepisie podmiotów nie są objęci ochroną uregulowaną w omawianej ustawie.
Należy odnotować, że w orzecznictwie polskich sądów niejednokrotnie wskazuje się, że wspomniany art. 2 ust. 2 ustawy jest niezgodny z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/94/WE z 22 października 2008 roku w sprawie ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy, gdyż wyłącza spod unormowań ustawy zbyt szeroki krąg pracodawców. To skłania niektóre składy orzekające do wniosku, że wobec sprzeczności przepisów, dopuszczalne jest w określonych przypadkach, dla zapewnienia pracownikom ochrony, stosowanie wprost przepisów dyrektywy, z pominięciem art. 2 ust. 2 ustawy. Przykładowo, w wyroku Sądu Najwyższego z 4 grudnia 2018 roku (I PK 181/17), stwierdzono: „Przepis art. 2 ust. 2 Ustawy z dnia 13 lipca 2006 roku o ochronie roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy […], w zakresie, w jakim wyklucza niewypłacalność pracodawcy będącego stowarzyszeniem wpisanym również do rejestru przedsiębiorców, jest niezgodny z dyrektywą Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/94/WE z dnia 22 października 2008 roku w sprawie ochrony pracowników na wypadek niewypłacalności pracodawcy […]. Osoba uprawniona może dochodzić swoich roszczeń od Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych na podstawie dyrektywy”.
Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych
Pracodawcy objęci regulacjami ustawy są obowiązani opłacać składki za pracowników na Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych – dalej: Fundusz (art. 9 ustawy).
Pracownikiem w rozumieniu ustawy jest osoba fizyczna, która zgodnie z przepisami polskiego prawa:
pozostaje z pracodawcą w stosunku pracy lub
jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę nakładczą, lub
wykonuje pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia, lub
wykonuje pracę zarobkową na podstawie innej niż stosunek pracy na rzecz pracodawcy będącego rolniczą spółdzielnią produkcyjną, spółdzielnią kółek rolniczych lub inną spółdzielnią zajmującą się produkcją rolną – jeżeli z tego tytułu podlega obowiązkowi ubezpieczeń emerytalnego i rentowych, z wyjątkiem pomocy domowej zatrudnionej przez osobę fizyczną (art. 10 ustawy).
Składkę na Fundusz ustala się od wypłat stanowiących podstawę wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (bez stosowania ograniczenia, o którym mowa w art. 19 ust. 1 Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych). Stopa procentowa wynosi 0,10% tej kwoty. Składki pobiera Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
Składek nie opłaca się:
za pracowników powracających z urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego lub urlopu wychowawczego w okresie 36 miesięcy, począwszy od pierwszego miesiąca po powrocie z urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego lub urlopu wychowawczego;
przez okres 12 miesięcy, począwszy od pierwszego miesiąca po zawarciu umowy o pracę, za osoby zatrudnione, które ukończyły 50. rok życia i w okresie 30 dni przed zatrudnieniem pozostawały w ewidencji bezrobotnych powiatowego urzędu pracy;
za pracowników, którzy osiągnęli wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn;
przez okres 12 miesięcy, począwszy od pierwszego miesiąca po zawarciu umowy o pracę, za skierowanych zatrudnionych bezrobotnych, którzy nie ukończyli 30. roku życia (art. 9–10 ustawy).
Roszczenia podlegające zaspokojeniu
W razie niewypłacalności pracodawcy zaspokajane ze środków Funduszu są roszczenia pracowników, a także byłych pracowników oraz uprawnionych do renty rodzinnej członków rodziny zmarłego pracownika lub zmarłego byłego pracownika. Zaspokojeniu podlegają należności z tytułu:
wynagrodzenia za pracę;
przysługujących pracownikowi na podstawie powszechnie obowiązujących przepisów prawa pracy:
wynagrodzenia za czas niezawinionego przez pracownika przestoju, za czas niewykonywania pracy (zwolnienia od pracy) i innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy,
wynagrodzenia za czas niezdolności pracownika do pracy wskutek choroby, o którym mowa w art. 92 Kodeksu pracy,
wynagrodzenia za czas urlopu wypoczynkowego,
odprawy pieniężnej przysługującej na podstawie przepisów o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników,
ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy, o którym mowa w art. 171 § 1 Kodeksu pracy, przysługującego za rok kalendarzowy, w którym ustał stosunek pracy, oraz za rok bezpośrednio go poprzedzający,
odszkodowania za skrócony okres wypowiedzenia, o którym mowa w art. 361 § 1 Kodeksu pracy,
dodatku wyrównawczego w związku z przeniesieniem pracownika do innej pracy ze względu na stan zdrowia, o którym mowa w art. 230 i 231 Kodeksu pracy;
składek na ubezpieczenia społeczne należnych od pracodawców na podstawie przepisów o systemie ubezpieczeń społecznych, przysługujących od świadczeń wypłaconych ze środków Funduszu (art. 11, art. 12 ust. 2 ustawy).
Okresy referencyjne
Roszczenia z tytułów wymienionych wyżej w:
pkt 1, pkt 2 lit. a–c i lit. g podlegają zaspokojeniu za okres nie dłuższy niż 3 miesiące bezpośrednio poprzedzające datę wystąpienia niewypłacalności pracodawcy albo za okres nie dłuższy niż 3 miesiące bezpośrednio poprzedzające ustanie stosunku pracy, jeżeli ustanie stosunku pracy przypada w okresie nie dłuższym niż 12 miesięcy poprzedzających datę wystąpienia niewypłacalności pracodawcy, a w przypadku oddalenia przez sąd wniosku o ogłoszenie upadłości również w okresie nie dłuższym niż 4 miesiące następujące po dacie wystąpienia niewypłacalności;
pkt 2 lit. d–f podlegają zaspokojeniu, jeżeli ustanie stosunku pracy nastąpiło w okresie nie dłuższym niż 12 miesięcy poprzedzających datę wystąpienia niewypłacalności pracodawcy lub w okresie nie dłuższym niż 4 miesiące następujące po tej dacie.
Wszystkie z wymienionych roszczeń podlegają zaspokojeniu także w przypadku, gdy uprawnienie do nich powstanie w dniu stanowiącym datę wystąpienia niewypłacalności pracodawcy lub w dniu ustania stosunku pracy (art. 12 ust. 3, 4, 6 ustawy).
Przyznawanie świadczeń
Świadczenia z Funduszu i zaliczki na poczet tych świadczeń wypłaca marszałek województwa na wniosek:
pracownika lub innej osoby uprawnionej do ich otrzymania (art. 12a ust. 1, art. 16 ustawy);
pracodawcy (art. 15a ust. 1 ustawy).
Maksymalna wysokość świadczeń wynosi:
w przypadku roszczeń określonych w pkt 1 i pkt 2 lit. a–c i lit. g – łącznie za okres jednego miesiąca – równowartość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia z poprzedniego kwartału ogłaszanego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego na podstawie przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (dalej: przeciętne miesięczne wynagrodzenie);
w przypadku roszczeń określonych w pkt 2 lit. e – łącznie równowartość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia;
w przypadku roszczenia określonego w pkt 2 lit. d lub lit. f – równowartość przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia lub jego wielokrotności, w przypadku gdy roszczenie stanowi wielokrotność wynagrodzenia stanowiącego podstawę do jego ustalenia (art. 14 ust. 1–3 ustawy).
Przepisy ustawy nie gwarantują zaspokojenia z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych całości roszczeń, jakie mogą przysługiwać pracownikowi wobec jego niewypłacalnego pracodawcy, gdyż – po pierwsze – określają zamknięty katalog takich roszczeń i – po drugie – ustalają maksymalne kwoty świadczeń na ich pokrycie. Funkcją wspomnianych przepisów jest natomiast złagodzenie negatywnych konsekwencji ekonomicznych niewywiązywania się przez pracodawcę z jego obowiązków w zakresie wynagradzania za pracę oraz wypłacania innych świadczeń związanych ze stosunkiem pracy.
