Paremia głosi, że nieznajomość prawa szkodzi, jest wciąż aktualna. Wielu ludzi nie zastanawia się nad swoim działaniem, nie analizuje go w kontekście zgodności lub niezgodności z obowiązującym prawem. Częstym zaniedbaniem przedsiębiorców są sprawy skarbowe. Kodeks karny skarbowy wymienia wprost czyny, które definiowane są jako przestępstwa. Skazanie za nie jest nie mniej poważne niż za “typowe”, z Kodeksu karnego. Według doktryny, postępowanie karne jest pojęciem określającym jedynie wycinek całego prawa karnego procesowego. Może przybrać formę postępowania karnego przygotowawczego (dochodzenie lub śledztwo), postępowania głównego (np. rozprawa), postępowania karnego odwoławczego (np. po wniesieniu apelacji) czy postępowania przyspieszonego (np. bez przeprowadzania rozprawy). Podstawowe pojęcia związane z prawem karnym, choć brzmią podobnie, mają odmienne znaczenia.
Postępowanie karne a prawo karne procesowe
Najszerszym pojęciem związanym z postępowaniem karnym jest prawo karne procesowe. To zespół wielu norm regulujących całościowo postępowanie w sprawach o różne przestępstwa. Celem prawa karnego procesowego jest respektowanie przestrzegania prawa przez człowieka. Prawo karne procesowe reguluje sprawy w zakresie tego, czy osoba nie narusza obowiązujących w danym czasie przepisów (m.in. przepisów Kodeksu karnego czy Kodeksu karnego-skarbowego). Każde działanie niezgodne z prawem, a wymienione w kodeksie jako przestępstwo, będzie podlegało pod prawo karne procesowe. Przestępstwem jest przekroczenie lub naruszenie prawa, za które należy spodziewać się określonej kary. To właśnie w prawie karnym procesowym poszukuje się sprawiedliwości i dąży do tego, żeby sprawca został ukarany.
Postępowanie karne, proces karny a procedura karna - co je różni?
Proces karny jest zespołem czynności, których wykonywanie ma doprowadzić do wykrycia przestępstwa, osądzenia sprawcy i wykonania kary. Z tym pojęciem należy kojarzyć dochodzenie i śledztwo dążące do wykrycia sprawców przestępstw, rozprawę przed sądem i wydanie wyroku lub postanowienia (uniewinniającego lub skazującego), wykonywanie kary, orzekania środków karnych i środków zabezpieczających.
Procedura karna natomiast jest zawarta wprost w przepisach Kodeksu postępowania karnego. Wskazuje sposoby postępowania z podejrzanym, a na dalszym etapie z oskarżonym, dając wytyczne organom postępowania. Określa prawa i obowiązki oraz schematy działań.
Postępowanie karne a prawo karne materialne
Postępowanie karne realizuje normy prawa karnego materialnego.
Prawo karne materialne to m.in. zasady odpowiedzialności za popełnione przestępstwo, formy jego popełnienia, znamiona czynów niedozwolonych, okoliczności wyłączające winę, kary jako reakcje na zabroniony czyn, środki karne, zasady wymiaru kary i środków karnych, recydywę, okresy probacji (zawieszenia wykonania kary).
Przykład 1.
Sąd na rozprawie rozstrzyga na podstawie przepisów Kodeksu karnego (prawa karnego materialnego), ale działa na podstawie przepisów Kodeksu postępowania karnego (postępowanie karne)
Kiedy mieć pewność, że postępowanie karne nas nie dotyczy?
Przesłanki procesowe to fachowe pojęcie, ale oznacza dokładnie te warunki, które muszą zostać spełnione, aby postanowiono, że wszczęcie i prowadzenie postępowania wobec osoby będzie możliwe czy też niedopuszczalne. Jedynie czyn (nie odruch, nie zamiar) określony przez Kodeks karny lub Kodeks karny skarbowy jako zabroniony będzie podstawą do wszczęcia postępowania. Jeżeli zatem nie odnajdujemy w przepisach kodeksów czynu wraz ze wskazaniem wymiaru kary za niego, nie będziemy pociągnięci do odpowiedzialności karnej.
Według Kodeksu postępowania karnego nie wszczyna się postępowania karnego, a wszczęte postępowanie karne umarza, w sytuacji gdy:
-
nie popełniono czynu lub brak jest dostatecznych danych, aby podejrzewać jego popełnienie,
-
Kodeks karny nie wymienia tego czynu jako zabroniony,
-
czyn ma znikomą szkodliwość społeczną,
-
podejrzany/oskarżony zmarł,
-
karalność się przedawniła,
-
sprawa o ten sam czyn jest juz prawomocnie zakończona lub wszczęta wcześniej właśnie się toczy,
-
sprawca nie podlega polskiemu orzecznictwu,
-
uprawniona osoba nie złożyła skargi (np. pokrzywdzony członek rodziny),
-
nie zezwolono na ściganie (np. immunitet nie został uchylony).
Przykład 2.
Zadanie ciosu podczas profesjonalnej walki sportowej, gdy zezwalają na to zasady walki, i związane z tym uszkodzenie ciała nie będzie podlegać postępowaniu karnemu.
Zasady, na których opiera się postępowanie karne
Każde postępowanie, obok sztywno wyznaczonych przez kodeksy wytycznych posiada również zasady, które mają instruować, jak stosować przepisy i jak działać w postępowaniu. Kodeks postępowania karnego wskazuje kilkanaście zasad mających usprawnić i ulepszyć procedurę karną. Należą do nich:
-
zasada prawdy materialnej (ustalenia muszą być rzeczywiste i zgodne z prawdą). Nawet przyznanie się do winy oskarżonego nie zwalnia organu z poszukiwania prawdy gdy zachodzą wątpliwości;
-
zasada obiektywizmu (wyłączenie organów prowadzących postępowanie, jeśli powątpiewa się w ich bezstronność);
-
zasada domniemania niewinności i reguła in dubio pro reo (dopiero prawomocne skazanie lub warunkowe umorzenie postępowania daje podstawę do traktowania osoby jako winnego. Wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego);
-
zasada prawa do obrony (można się bronić w postępowaniu samemu przez wyjaśnianie, a nawet przez odmowę składania wyjaśnień lub odpowiedzi na pytania, ponadto przysługuje prawo do profesjonalnej obrony - adwokata lub radcy prawnego, nawet jeśli nie ma się na to budżetu, w razie wniosku przydzielany jest on z urzędu);
-
zasada swobodnej oceny dowodów (prawidłowe rozumowanie, wiedza i doświadczenie życiowe sędziego gwarantują, że będzie on starał się obiektywnie oceniać dowody. Będzie rozważał okoliczności zarówno na korzyść, jak i niekorzyść oskarżonego);
-
zasada ścigania z urzędu (organy państwa ściągają czyny, które według k.p.k muszą być ścigane niezależnie od woli pokrzywdzonego);
-
zasada skargowości (postępowanie karne wynika z wniesionej skargi);
-
zasada legalizmu (organ powołany do ścigania musi wszak i prowadzić postępowanie);
-
zasada kontradyktoryjności i inkwizycyjności (spór przed sądem, wnioski dowodowe, zeznania wyjaśnienia);
-
zasada bezpośredniości (sąd orzeka wyłącznie na podstawie dowodów z rozprawy);
-
zasada jawności.
Postępowanie karne jest więc prawem realizującym normy prawa karnego materialnego. Wskazuje porządek procesowy. Ma więc charakter celowościowy. Najlepsze rozwiązania mają podnieść efektywność. Dotyczy prawnej ochrony jednostki przed przestępstwami, czyli głównie przeciwdziałanie i zadośćuczynienie krzywdom, inaczej jak w postępowaniu cywilnym, które dotyczy szkód (głównie związanych z dobrym imieniem i majątkiem).
