Ugoda sądowa powoduje, że strony procesu co do zasady zgadzają się na wzajemne ustępstwa i postanawiają zgodnie zakończyć istniejący między nimi spór. Zdarza się jednak, że któraś z nich nie zawarła umowy w dobrej wierze. Co wtedy można zrobić, czy można uchylić się od skutków prawnych zawartej ugody? Czy zawarcie ugody sądowej korzysta z powagi rzeczy osądzonej? Odpowiedź poniżej.
Ugoda sądowa – podstawowe informacje
Zgodnie z art. 917 Kodeksu cywilnego przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać.
Ugoda jest zawsze zawierana w określonych okolicznościach, gdy strony, kalkulując różnego rodzaju czynniki, rozważają, jakich roszczeń mają dotyczyć ustępstwa i jak daleko mają one sięgać. Innymi słowy, każda ugoda stanowi wynik rozważenia wszystkich pozytywnych i negatywnych aspektów ustępstw w realiach konkretnej sprawy. Zawierając ugodę, strony składają oświadczenia woli odnośnie do określonych roszczeń. W momencie zawarcia ugody strony wiedzą (a przynajmniej powinny wiedzieć), jakie roszczenia im przysługują lub mogą przysługiwać w ramach określonego stosunku prawnego, mając na uwadze przepisy prawa materialnego. Objęcie ugodą (art. 917 kc) roszczenia, które nie istniało w sensie materialnoprawnym, gdyż przepisy prawa takiego roszczenia w ogóle nie przewidywały, byłoby sprzeczne z właściwością (naturą) ugody.
Co istotne, nakłanianie stron do zawarcia ugody wynika z przepisów postępowania. Art. 223 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego wskazuje, że przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu, po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Osnowę ugody zawartej przed sądem wciąga się do protokołu rozprawy albo zamieszcza w odrębnym dokumencie stanowiącym część protokołu i stwierdza podpisami stron. Niemożność podpisania ugody sąd stwierdza w protokole.
Natomiast już z samych przepisów ogólnych wynika (art. 10 kpc), że w sprawach, w których zawarcie ugody jest dopuszczalne, sąd dąży w każdym stanie postępowania do ich ugodowego załatwienia, w szczególności przez nakłanianie stron do mediacji.
Co istotne, a strony często o tym zapominają, ugoda sądowa nie ma powagi rzeczy osądzonej (res iudicata). Ugoda sądowa nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej. Przymiot powagi rzeczy osądzonej przysługuje jedynie prawomocnym wyrokom oraz postanowieniom merytorycznie rozstrzygającym spór. Oznacza to zarazem, że ugoda sądowa nie ma przymiotu powagi rzeczy osądzonej, a jedynie powagę rzeczy „ugodzonej”. W konsekwencji w razie wytoczenia powództwa (wszczęcia postępowania nieprocesowego) o ten sam przedmiot, co do którego strony zawarły ugodę sądową, pozwany może się jedynie bronić zarzutami prawa materialnego, a nie procesowego, w szczególności zarzutem, że sprawa została prawomocnie rozstrzygnięta (postanowienie Sądu Najwyższego z 1 marca 2000 roku, I CKN 738/99).
Oczywiście nie w każdej sprawie można zawrzeć ugodę. Jako przykład można wskazać:
- sprawy o rozwód,
- sprawy o separację,
- sprawy dotyczące ustalenia pochodzenia dziecka,
- sprawy dotyczące unieważnienia małżeństwa,
- sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych,
- sprawy rozpoznawane w postępowaniu upominawczym przed wydaniem nakazu zapłaty,
- sprawy rozpoznawane w postępowaniu nakazowym przed wydaniem nakazu zapłaty.
Uchylenie się od skutków prawnych ugody sądowej
Zgodnie z art. 918 § 1 kc uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd dotyczy stanu faktycznego, który według treści ugody obie strony uważały za niewątpliwy, a spór albo niepewność nie powstałyby, gdyby w chwili zawarcia ugody strony wiedziały o prawdziwym stanie rzeczy.
W tym przypadku istnieje możliwość uchylenia się od skutków prawnych ugody, jednak należy to rozpatrywać w dwóch sytuacjach:
- zażalenia na umorzenie postępowania w związku z zawarciem ugody – przed uprawomocnieniem się postanowienia o umorzeniu postępowania,
- wytoczenie powództwa na podstawie art. 189 kpc o ustalenie nieważności ugody – po tym, jak postanowienie o umorzeniu postępowania stanie się prawomocne.
Ad 1.
Wśród przesłanek wniesienia zażalenia na umorzenie postępowania jest:
- art. 918 kc,
- art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 kpc.
Art. 918 kc odrębnie normuje zasady powoływania się na wadę oświadczenia woli w postaci błędu. Stanowi on lex specialis w stosunku do art. 84 kc. Żeby zrealizować hipotezę art. 918 kc, konieczne jest spełnienie większych rygorów, niż te, które obowiązują przy innych niż ugody typach czynności prawnych. Jednym z takich obostrzeń jest wymóg, aby błąd dotyczył stanu faktycznego, który w chwili zawarcia umowy m.in. obie strony, a nie tylko jedna z nich, uważały za niewątpliwy.
Ugoda podlega ocenie przy uwzględnieniu przepisów o wadach oświadczenia woli (art. 82–88 kc). Oznacza to, że do uchylenia się od skutków prawnych ugody jako jednej z umów mają co do zasady zastosowanie ogólne zasady i przesłanki warunkujące takie uchylenie się z powodu tych wad. Podkreślenia jednak wymaga, że przesłanki warunkujące uchylenie się od skutków prawnych ugody zawartej pod wpływem błędu są samodzielnie uregulowane w art. 918 § 1 kc. Co istotne, przyczyny wadliwości oświadczenia woli strony zawierającej ugodę muszą być wyraźnie udokumentowane.
Wobec tego tutaj nie możemy korzystać z domniemania, a posługiwać się wyłącznie określonymi faktami potwierdzonymi dokumentami.
Ad 2.
Inną przesłanką zażalenia na umorzenie postępowania jest zarzut wynikający z art. 203 § 4 w zw. z art. 223 § 2 kpc.
W judykaturze utrwalony jest pogląd, że ugoda sądowa ma charakter dwoisty, gdyż łączy elementy materialnoprawne i procesowe (por. uchwała pełnego składu Izby Pracy i Ubezpieczeń Społecznych Sądu Najwyższego z 20 grudnia 1969 roku (III PZP 43/69), OSNCP 1970, nr 3, poz. 40, uchwała Sądu Najwyższego z 11 września 1991 roku (III CZP 80/91), „Biuletyn SN” 1991, nr 9, s. 11, wyroki Sądu Najwyższego z 17 lipca 1984 roku (II CR 214/84, OSNCP 1985, nr 4, poz. 52, i z 21 lutego 2000 roku (I PKN 503/99), OSNAPUS 2001, nr 12, poz. 411 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z 14 czerwca 2005 roku (V CK 691/04), nie publ.).
Zawarcie ugody w toku postępowania przed sądem jest czynnością procesową, która prowadzi do wyłączenia dalszego postępowania sądowego co do istoty sporu i umorzenia postępowania. Jednocześnie zawarte w treści ugody porozumienie co do istniejącego między stronami stosunku prawnego ma charakter zgodnego oświadczenia woli, a więc czynności prawnej zmierzającej do wywołania skutków w dziedzinie prawa materialnego. W tym zakresie zawarte przed sądem porozumienie jest ugodą w rozumieniu art. 917 kc.
Jeżeli postanowienie o umorzeniu postępowania uprawomocniło się, wzruszenie skutków procesowych ugody sądowej nie może już nastąpić, możliwe jest natomiast poddanie badaniu jej skutków materialnoprawnych. Ocena ważności ugody sądowej powinna być dokonywana w świetle przesłanek przewidzianych w art. 203 § 4 w związku z art. 223 § 2 kpc, także według kryterium zgodności z prawem.
W przypadku, gdy postanowienie o umorzeniu postępowania się uprawomocni, jedyną drogą do wzruszenia ugody sądowej jest wytoczenie powództwa w trybie art. 189 kpc – powództwa o ustalenie nieważności ugody.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy w uchwale z 11 września 1991 roku (III CZP 80/91): Prawomocne umorzenie postępowania na skutek zawarcia ugody sądowej nie stoi na przeszkodzie dochodzeniu w odrębnym procesie ustalenia jej nieważności lub bezskuteczności także wtedy, gdy postanowienie o umorzeniu stało się prawomocne w wyniku oddalenia zażalenia powołującego zarzuty naruszenia art. 203 § 4 w związku z art. 223 § 2 kpc.
Co istotne, powództwo o ustalenie nieważności ugody przysługuje również z sytuacji, gdy zażalenie na umorzenie postępowania zostało oddalone.
Jednakże w przypadku podjęcia przez którąkolwiek ze stron próby uchylenia się od skutków ugody sądowej musi być rozpatrywana indywidualnie, na podstawie konkretnego stanu faktycznego.
