Zdarza się, że człowiek niezupełnie świadomie podejmuje decyzję, która może się okazać sprzeczna z jego interesami. Częstokrotnie może to być opłakane w skutkach – prowadzić do problemów finansowych, osobistych i rodzinnych. Podjęcie nieprawidłowych działań może być skutkiem wykorzystania przez jedną osobę niewiedzy drugiej bądź umyślnego wprowadzenia jej w błąd. Może być również wynikiem groźby, kiedy to osoba spełnia stawiane jej żądania z obawy o bezpieczeństwo swoje lub swoich bliskich. Na szczęście ustawodawca nie pozostawił tak poszkodowanych osób samymi sobie – wprowadził do obiegu prawnego instytucję pozwalającą na „wycofanie” swojej błędnej decyzji, tzw. uchylenie skutków oświadczenia woli.
Uchylenie skutków oświadczenia woli jest możliwe dzięki art. 88 Ustawy Kodeks cywilny (dalej jako kc). Należy przypomnieć, że w przypadku złożenia oświadczenia woli w stanie wyłączającym świadome lub swobodne podjęcie decyzji (art. 82 kc) lub wskutek czynności pozornej (art. 83 kc) jest ono bezwzględnie nieważne. Oznacza to, że jest dotknięte nieważnością już w czasie jego składania i tym samym nie wywołuje skutków prawnych. Są jednak czynności, które wymagają swoistego „cofnięcia decyzji”, aby można było uznać je za nieważne. Dzieje się tak w przypadku złożenia oświadczenia woli pod wpływem błędu (art. 84 kc), podstępu (art. 86 kc) oraz groźby (art. 87 kc). Jest to tak zwana nieważność względna (wzruszalna).
Jakich czynności dotyczy nieważność względna?
Zgodnie z art. 84, 86 i 87 kc oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu, podstępu (który jest kwalifikowaną formą błędu) oraz groźby dotknięte jest sankcją względnej nieważności. Nieważność ta polega na możliwości cofnięcia (wzruszenia) oświadczenia woli, które zostało złożone pod wpływem jednej z omawianych okoliczności. Kodeks cywilny daje więc osobie pokrzywdzonej prawo do uchylenia się od skutków prawnych swojego oświadczenia woli złożonego pod wpływem osoby trzeciej.
W przeciwieństwie do nieważności bezwzględnej, którą zgłosić mogą wszystkie osoby zainteresowane, na nieważność względną powołać się może jedynie uprawniony, czyli osoba, która złożyła oświadczenie woli. Co więcej, odmiennie niż przy nieważności bezwzględnej, nieważności względnej sąd nie uwzględnia z urzędu – należy wystąpić z odpowiednim wniosek.
Uchylenie skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, podstępu bądź groźby powoduje nieważność całej dokonanej czynności prawnej, w której skład wchodziło wadliwe oświadczenie.
W jakim terminie należy złożyć wniosek o uchylenie oświadczenia woli?
W omawianych przypadkach termin jest dosyć ograniczony, dlatego też osoba uprawniona nie powinna zwlekać ze złożeniem wniosku o uchylenie oświadczenia woli. Uprawnienie do uchylenia się od podjętej decyzji pod wpływem błędu, podstępu lub groźby ograniczone zostało jedynie do rocznego terminu. Jest on zawity, co oznacza, że po jego upływie prawo do uchylenia wygasa. Co więcej, terminu tego nie można wydłużyć ani skrócić przez żadną czynność prawną.
Z kolei w wypadku groźby termin do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli rozpoczyna swój bieg w momencie, gdy stan obawy ustał. Dzieje się to wtedy, gdy spełnienie groźby staje się nieprawdopodobne bądź gdy groźba zostaje spełniona.
Do kogo należy kierować oświadczenie o uchyleniu się od skutków swojej decyzji?
Adresatem oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, podstępu bądź groźby jest osoba, której dotyczą skutki prawne wadliwego oświadczenia. W przypadku umów będzie to więc zawsze druga strona kontraktu, natomiast w przypadku czynności jednostronnych adresatem będzie osoba, do której kierowane było pierwotne oświadczenie woli.
Należy jednak zauważyć, że istnieją również umowy, w których podmiotami zainteresowanymi nie jest jedynie druga strona umowy – istnieją m.in. porozumienia, w których jedna ze stron zobowiązuje się do dokonania świadczenia na rzecz osoby trzeciej. W takiej sytuacji oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia musi zostać złożone drugiej stronie umowy oraz osobie trzeciej. Jeśli zaś podjęta decyzja nie miała bezpośredniego adresata, oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych powinno być złożone osobie zainteresowanej skutecznością wadliwego oświadczenia.
W jaki sposób złożyć oświadczenie o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli?
Przepis art. 88 kc nie reguluje szczegółowo samego procesu złożenia oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia. Należy to więc odczytywać jako pozostawienie przez ustawodawcę swobody w jego formułowaniu. Jedynym wymogiem stawianym przez omawiany przepis jest obowiązek zachowania formy pisemnej – została ona zastrzeżona jedynie jako forma ad probationem.
Powyższe oznacza, że każde oświadczenie woli zainteresowanego – pod warunkiem, że zostanie sporządzone w formie pisemnej – wyrażone w sposób jasny należy uznać za wystarczające. Cytując wyrok Sądu Najwyższego z 13 stycznia 2010 r. (sygn. akt: II CSK 239/09):
„składający oświadczenie nie ma obowiązku używania szczególnych słów i formułek, może użyć sformułowania »uchylam się« albo w inny sposób wyrazić wolę uchylenia się od skutków oświadczenia”.
Realizacja omawianego uprawnienia następuje więc w istocie poprzez złożenie drugiej stronie nowego oświadczenia woli, wskazującego w sposób jednoznaczny i stanowczy na zamiar uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli.
Co istotne, oświadczenie o uchyleniu staje się skuteczne już z chwilą dotarcia do adresata i do jego skuteczności nie jest potrzebna akceptacja sądu. Sąd Najwyższy w wyroku z 5 czerwca 2014 r. (sygn. akt: I PK 311/13) stwierdził jednoznacznie, że:
„ewentualne rozstrzygnięcie sądu ma jedynie charakter deklaratoryjny, a jego przedmiotem jest najczęściej w tym kontekście kwestia stwierdzenia nieważności czynności prawnej w wyniku uchylenia się od skutków oświadczenia woli i ustalenie istnienia lub nieistnienia prawa lub stosunku prawnego. Konsekwencją złożenia przez uprawnionego oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu, podstępu bądź groźby, jest bezwzględna nieważność wadliwej czynności prawnej, która nie może już zostać konwalidowana”.
Podkreślenia wymaga, że oświadczenie o uchyleniu się od skutków prawnych błędu lub podstępu może zostać również złożone w pozwie. Trzeba jednak pamiętać, że złożenie takiego oświadczenia w piśmie procesowym wywołuje skutki prawne dopiero w chwili doręczenia pisma procesowego drugiej stronie postępowania, nie zaś w momencie wniesienia pisma do sądu.
Kiedy nie można uchylić się od skutków oświadczenia woli?
Jak zostało to wspomniane wyżej, osoba uprawniona do uchylenia się od skutków oświadczenia woli nie może korzystać ze swoich praw po upłynięciu jednego roku. Jednakże w przeciwieństwie do instytucji przedawnienia z art. 117 § 2 kc uprawniony nie ma możliwości zrzec się tego uprawnienia. Przy czym zakaz zrzeczenia się prawa do uchylenia się od skutków oświadczenia złożonego pod wpływem błędu, podstępu czy groźby nie wyklucza możliwości skutecznego zobowiązania się przez uprawnionego, że nie skorzysta w przyszłości ze swojego uprawnienia.
Dodatkowo przepis art. 88 kc nie przewiduje możliwości uchylenia się jedynie od niektórych skutków oświadczenia i pozostawienia w mocy pozostałych z nich. Taka możliwość nie istnieje nawet jeżeli błąd, podstęp lub groźba dotyczyły tylko niektórych elementów treści dokonanej czynności prawnej. Oznacza to, że ustawodawca nie przewidział częściowej nieważności oświadczenia woli.
Uchylenie skutków oświadczenia woli – podsumowanie
Uchylenie się od skutków oświadczenia woli w przypadku podjęcia decyzji pod wpływem błędu, podstępu lub groźby jest możliwe pod warunkiem, że zostanie ono we właściwym czasie zgłoszone adresatowi danej czynności. Po złożeniu oświadczenia o uchyleniu, oświadczenie woli złożone pod wpływem błędu, podstępu lub groźby jest bezwzględnie nieważne. Oznacza to, że dokonana czynność jest niewiążąca już w czasie jej dokonania i nie wywołuje jakichkolwiek skutków prawnych. Samo złożenie oświadczenia nie posiada żadnych warunków formalnych, oprócz tego, że musi zostać złożone na piśmie. Natomiast treść może być skonstruowana dowolnie, aby tylko wyrażała w sposób jednoznaczny i stanowczy na zamiar uchylenia się od skutków prawnych wadliwego oświadczenia woli.
