Na etapie postępowania sądowego, w trakcie sporu stron, sędziowie w przeważającej części namawiają strony do zawarcia ugody. Pozwala to uniknąć wielomiesięcznych lub nawet wieloletnich procesów, przyspiesza postępowanie, co jest niewątpliwie korzyścią dla każdej ze stron. Ugoda sądowa polega na wzajemnych ustępstwach stron w zakresie przedmiotu sporu i finalnie powoduje umorzenie postępowania, a treść ugody zazwyczaj jest elementem protokołu posiedzenia.
Czym jest ugoda sądowa?
Zgodnie z art. 917 § 1 Kodeksu cywilnego (kc) przez ugodę strony czynią sobie wzajemne ustępstwa w zakresie istniejącego między nimi stosunku prawnego w tym celu, aby uchylić niepewność co do roszczeń wynikających z tego stosunku lub zapewnić ich wykonanie albo by uchylić spór istniejący lub mogący powstać.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z 21 stycznia 2021 roku (I CSPK 23/21): „Ugoda jest zawsze zawierana w określonych okolicznościach, gdy strony, kalkulując różnego rodzaju czynniki, rozważają, jakich roszczeń mają dotyczyć ustępstwa i jak daleko mają one sięgać. Innymi słowy, każda ugoda stanowi wynik rozważenia wszystkich pozytywnych i negatywnych aspektów ustępstw w realiach konkretnej sprawy. Zawierając ugodę, strony składają oświadczenia woli odnośnie do określonych roszczeń. W momencie zawarcia ugody strony wiedzą (a przynajmniej powinny wiedzieć), jakie roszczenia im przysługują lub mogą przysługiwać w ramach określonego stosunku prawnego, mając na uwadze przepisy prawa materialnego. Objęcie ugodą (art. 917 kc) roszczenia, które nie istniało w sensie materialnoprawnym, gdyż przepisy prawa takiego roszczenia w ogóle nie przewidywały, byłoby sprzeczne z właściwością (naturą) ugody”.
Ustępstwo w ramach ugody oznacza rezygnację przez określony podmiot prawa cywilnego z zajmowanego przez niego stanowiska w materii stosunku prawnego łączącego go z innym podmiotem. W ramach tych dwustronnych ustępstw strony zrzekają się wzajemnie części roszczeń, a więc składają oświadczenia woli w tym przedmiocie, co powoduje, że w określonym zakresie ich roszczenia wygasają.
W związku z powyższym ugoda sądowa wywołuje skutki zarówno materialnoprawne, jak i procesowe.
W przypadku skutków materialnoprawnych zawarte w treści ugody porozumienie co do istniejącego między stronami stosunku prawnego ma charakter zgodnego oświadczenia woli, a więc czynności prawnej zmierzającej do wywołania skutków w dziedzinie prawa materialnego.
Przykład 1.
Pan Jan prowadzi przedsiębiorstwo budowlane. W ramach prowadzonej działalności wykonywał na rzecz pana Kazimierza remont łazienki. Łączny koszt remontu z materiałami wyniósł 20 000 zł. Pan Kazimierz nie zapłacił za wykonany remont w terminie z uwagi na kwestionowanie jakości wykonanej usługi. Pan Jan skierował sprawę na drogę postępowania sądowego. Strony doszły do porozumienia na pierwszym posiedzeniu sądu i postanowiły zawrzeć ugodę. Pan Kazimierz postanowił uznać roszczenie i zapłacić na rzecz pana Jana kwotę 15 000 zł. Pan Jan oświadczył, że w ramach zawartej ugody zrzeka się należności głównej w pozostałym zakresie, tj. kwoty 5000 zł.
W ramach tak zawartej ugody doszło do złożenia przez strony oświadczeń o charakterze materialnoprawnym. Pan Kazimierz uznał roszczenie pana Jana do kwoty 15 000 zł – oświadczył, że prace remontowe zostały faktycznie wykonywane, a umowa została zawarta. Natomiast pan Jan zrzekł się roszczenia o zapłatę kwoty 5000 zł. Wobec tego nie będzie mógł dochodzić jej zapłaty w kolejnym ewentualnym postępowaniu.
Ugoda sądowa jest również czynnością procesową uprawnionych podmiotów, umożliwiającą wyłączenie dalszego postępowania co do istoty sprawy i prowadzącą do umorzenia postępowania (art. 223 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego (kpc) w związku z art. 203 § 4 i art. 355 § 1 kpc).
W kwestii procesowej warto również podkreślić, że zgodnie z art. 223 § 1 kpc przewodniczący powinien we właściwej chwili skłaniać strony do pojednania, zwłaszcza na pierwszym posiedzeniu po wstępnym wyjaśnieniu stanowiska stron. Osnowę ugody zawartej przed sądem wciąga się do protokołu rozprawy albo zamieszcza w odrębnym dokumencie stanowiącym część protokołu i stwierdza podpisami stron. Niemożność podpisania ugody sąd stwierdza w protokole.
Oczywiście możność zawarcia ugody w danej sprawie jest badana przez sąd przed jej zawarciem. Odpowiednio stosuje się art. 203 § 4 kpc: „Sąd może uznać za niedopuszczalne cofnięcie pozwu, zrzeczenie się lub ograniczenie roszczenia tylko wtedy, gdy okoliczności sprawy wskazują, że wymienione czynności są sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa”.
Co istotne, ponieważ art. 203 § 4 kpc w drodze odesłania zawartego w art. 223 § 2 kpc ma odpowiednie zastosowanie do kontroli ugody sądowej zawieranej przez strony w trakcie trwania procesu, sąd obecnie nie ma prawa badania dopuszczalności takiej ugody z punktu widzenia usprawiedliwionego interesu stron. Na mocy art. 184 kpc uprawnienie do oceny, czy treść zawieranej ugody nie narusza usprawiedliwionego interesu stron, pozostawione zostało natomiast w przypadku ugody przedprocesowej zawieranej w postępowaniu pojednawczym w trybie tzw. zawezwania do ugody przewidzianej w art. 184–186 kpc.
W jakich sprawach strony nie mogą zawrzeć ugody?
Strony nie mogą zawrzeć ugody między innymi w następujących sprawach:
- sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych – art. 47712 kpc
- sprawy dotyczące rozwodu i separacji – art. 57 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego;
- sprawy o unieważnienie małżeństwa;
- sprawy o ustalenie lub zaprzeczenie ojcostwa;
- sprawy rozpoznawane z udziałem kuratora dla nieznanego z miejsca pobytu.
Skutki zawarcia ugody
W myśl art. 355 § 1 kpc sąd wydaje postanowienie o umorzeniu postępowania, jeżeli powód cofnął ze skutkiem prawnym pozew lub jeżeli wydanie wyroku stało się z innych przyczyn zbędne lub niedopuszczalne.
Zawarcie ugody powoduje, że spór między stronami stał się bezprzedmiotowy. Strony ustaliły zakres świadczeń, jakie mają zostać spełnione w ramach ugody, a w pozostałym okresie zrzekły się roszczeń.
Jednakże warto pamiętać, że ugoda sądowa nie korzysta z powagi rzeczy osądzonej.
Jak wskazuje Sąd Najwyższy w postanowieniu z 1 marca 2000 roku (I CKN 738/99): „Przymiot powagi rzeczy osądzonej przysługuje jedynie prawomocnym wyrokom oraz postanowieniom merytorycznie rozstrzygającym spór. Oznacza to zarazem, że ugoda sądowa nie ma przymiotu powagi rzeczy osądzonej, a jedynie powagę rzeczy »ugodzonej«. W konsekwencji, w razie wytoczenia powództwa (wszczęcia postępowania nieprocesowego) o ten sam przedmiot, co do którego strony zawarły ugodę sądową, pozwany może się jedynie bronić zarzutami prawa materialnego, a nie procesowego, w szczególności zarzutem, iż sprawa została prawomocnie rozstrzygnięta”.
Forma ugody sądowej
Ugoda powinna zostać sporządzona w formie pisemnej. Zgodnie z art. 158 § 1 kpc protokół sporządzony pisemnie zawiera oznaczenie sądu, miejsca i daty posiedzenia, nazwiska sędziów, protokolanta, prokuratora, stron, interwenientów, jak również obecnych na posiedzeniu przedstawicieli ustawowych i pełnomocników oraz oznaczenie sprawy i wzmianki co do jawności. Ponadto protokół sporządzony pisemnie zawiera wymienienie zarządzeń i orzeczeń wydanych na posiedzeniu oraz stwierdzenie, czy zostały ogłoszone, streszczenie wyników postępowania dowodowego, a także czynności stron wpływające na rozstrzygnięcie sądu (ugoda, zrzeczenie się roszczenia, uznanie powództwa, cofnięcie, zmiana, rozszerzenie lub ograniczenie żądania pozwu) oraz inne czynności stron, które według szczególnych przepisów ustawy powinny być wciągnięte, wpisane, przyjęte, złożone, zgłoszone lub wniesione do protokołu.
Wynika z tego, że ugoda stanowi element protokołu posiedzenia sądu lub też załącznik do tego protokołu.
Czy ugoda sądowa może stanowić tytuł egzekucyjny?
Zgodnie z art. 777 § 1 pkt 1 kpc tytułami egzekucyjnymi są między innymi orzeczenie sądu prawomocne lub podlegające natychmiastowemu wykonaniu, jak również ugoda zawarta przed sądem.
Po zawarciu ugody strona powinna wystąpić do sądu o nadanie jej klauzuli wykonalności. Po otrzymaniu ugody zaopatrzonej w klauzulę, w przypadku gdy którakolwiek ze stron nie wykonuje jej postanowień, będzie możliwość skierowania sprawy do egzekucji.
