Przyznawanie osobom prowadzącym działalność gospodarczą ulg w zakresie opłacania składek na ubezpieczenia społeczne obwarowano szeregiem wymogów, które należy spełnić. Jednym z nich jest niepodejmowanie przez pewien czas działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy. Ulgi w ZUS a praca dla byłego pracodawcy - czy można stracić preferencje? Wyjaśniamy w tym artykule.
Negatywna przesłanka korzystania z ulg
Osoby prowadzące działalność gospodarczą i wykonujące ją na rzecz byłego pracodawcy, dla którego w danym lub w poprzednim roku kalendarzowym wykonywały w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzące w zakres wspomnianej działalności gospodarczej, nie mogą skorzystać:
ze zwolnienia z opłacenia należnych składek na ich własne obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe, za wskazany w ich wniosku miesiąc kalendarzowy („wakacje od składek ZUS”) – art. 17a Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych – dalej „u.s.u.s.”;
ze zwolnienia z obowiązku ubezpieczeń społecznych przysługującego przez okres 6 miesięcy od dnia podjęcia działalności gospodarczej („ulga na start”) – art. 18 ust. 1 Ustawy z dnia 6 marca 2018 roku – Prawo przedsiębiorców;
z preferencyjnej podstawy wymiaru składek przysługującej w okresie pierwszych 24 miesięcy kalendarzowych od dnia rozpoczęcia wykonywania działalności gospodarczej, w wysokości zadeklarowanej kwoty, nie niższej niż 30% kwoty minimalnego wynagrodzenia – art. 18a u.s.u.s.;
z ograniczenia podstawy wymiaru składek, która nie może przekroczyć 60% prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia ogłoszonego przez ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” na dany rok kalendarzowy i nie może być niższa niż 30% kwoty minimalnego wynagrodzenia obowiązującego w styczniu danego roku („mały ZUS”) – art. 18c u.s.u.s.
W wyroku z 12 lutego 2013 roku (II UK 184/12) Sąd Najwyższy zauważył, że celem takiej regulacji, ograniczającej możliwość skorzystania ze wspomnianych ulg, jest przeciwdziałanie sytuacjom, w których pracodawcy wymuszaliby na pracownikach rozwiązanie stosunku pracy i przejście na tzw. samozatrudnienie, tj. rozpoczęcie działalności gospodarczej i prowadzenie jej na podstawie obowiązków (czynności) realizowanych w ramach stosunku pracy.
Ulgi w ZUS a praca dla byłego pracodawcy
W celu ustalenia, czy mamy do czynienia z wykonywaniem w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy czynności wchodzących w zakres prowadzonej działalności gospodarczej, należy odnieść się do czynności (obowiązków) powierzonych przez pracodawcę i wykonywanych faktycznie przez pracownika na konkretnym stanowisku pracy, a nie do wszystkich czynności, jakie pracownik może wykonywać, np. z racji posiadanych przez niego kwalifikacji, bądź też do działań o takim samym lub podobnym charakterze. Tym samym przykładowo usługi zdrowotne (w zakresie ochrony zdrowia ludzkiego) świadczone przez lekarza prowadzącego działalność gospodarczą (zawodową) w formie indywidualnej praktyki lekarskiej na rzecz podmiotu, w którym był wcześniej zatrudniony jako stażysta, wyłączają możliwość zastosowania ulgi, gdy usługi te odpowiadają czynnościom wykonywanym w ramach stosunku pracy, a więc obowiązkom wynikającym z umowy o pracę łączącej lekarza jako pracownika i zakład opieki zdrowotnej jako pracodawcę. Wykonywanie przez lekarza prowadzącego indywidualną praktykę lekarską działalności gospodarczej (zawodowej) na rzecz byłego pracodawcy, w postaci świadczenia usług zdrowotnych, nie może być uznane, z powodu uzyskania kwalifikacji do samodzielnego wykonywania tych czynności, za nieodpowiadające czynnościom wykonywanym przez tego lekarza w ramach stosunku pracy, w sytuacji gdy obowiązki wynikające z umowy cywilnoprawnej i wcześniej wykonywanej umowy o pracę są tożsame. Dopiero ustalenie, że świadczone w ten sposób usługi na rzecz byłego pracodawcy nie odpowiadają czynnościom wykonywanym w ramach stosunku pracy, umożliwia skorzystanie z ulg.
Zakres czynności świadczonych na rzecz byłego pracodawcy, na którego rzecz wykonywana jest działalność gospodarcza, nie może choćby częściowo pokrywać się z zakresem obowiązków wykonywanych w ramach stosunku pracy. Przez „czynności wchodzące w zakres wykonywanej działalności” należy rozumieć czynności powierzone przez pracodawcę i wykonywane przez pracownika w ramach stosunku pracy. Zatem wystarczy, że zakres wykonywanej przez daną osobę działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy choćby w części pokrywa się z czynnościami wykonywanymi w ramach łączącego ją uprzednio z tym pracodawcą stosunku pracy, żeby osoba ta nie miała prawa do skorzystania z omawianych ulg. Dopiero w sytuacji, gdy wykonywana w ramach prowadzonej działalności gospodarczej praca ma zupełnie inny charakter niż zakres czynności świadczonych w okresie zatrudnienia na podstawie umowy o pracę, osoba prowadząca działalność gospodarczą może skorzystać z uprawnień wynikających z przepisów o ulgach (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z 14 lipca 2021 roku, III AUa 196/21).
Okres brany pod uwagę przy prowadzeniu działalności na rzecz byłego pracodawcy
W omawianych przepisach wspomina się o:
roku kalendarzowym poprzedzającym rok złożenia wniosku o przyznanie ulgi oraz okresie od początku roku kalendarzowego złożenia wniosku do dnia jego złożenia – w przypadku „wakacji od składek ZUS”;
bieżącym lub poprzednim roku kalendarzowym, przed dniem rozpoczęcia działalności gospodarczej – w przypadku „ulgi na start”, preferencyjnej podstawy wymiaru składek i „małego ZUS-u”.
W związku z powyższym skorzystanie z omawianych ulg nie jest możliwe, jeżeli działalność gospodarcza na rzecz byłego pracodawcy była/jest prowadzona:
w roku kalendarzowym poprzedzającym rok, w którym złożono wniosek o „wakacje od składek ZUS”, ewentualnie rozpoczęto działalność gospodarczą – w przypadku pozostałych ulg, lub
w roku złożenia wspomnianego wniosku o „wakacje od składek ZUS” (licząc od pierwszego dnia tego roku do dnia złożenia wniosku), ewentualnie rozpoczęcia działalności gospodarczej.
Przykład 1.
Osoba prowadząca działalność gospodarczą wystąpiła do ZUS-u w czerwcu 2024 roku z wnioskiem o zwolnienie jej z opłacenia należnych składek z tego tytułu na jej własne obowiązkowe ubezpieczenia emerytalne, rentowe i wypadkowe, za lipiec 2024 roku, czyli o tzw. wakacje od składek ZUS. Spełniała następujące warunki skorzystania z tej ulgi, określone w art. 17a ust. 1 pkt 1, 2 i 4 u.s.u.s.:
- w miesiącu kalendarzowym poprzedzającym miesiąc złożenia wniosku miała zgłoszonych do ubezpieczeń emerytalnego, rentowych i wypadkowego lub ubezpieczenia zdrowotnego nie więcej niż 10 ubezpieczonych;
- w ostatnich 2 latach kalendarzowych poprzedzających rok złożenia wniosku nie osiągnęła przychodu z pozarolniczej działalności gospodarczej lub w co najmniej jednym roku z 2 ostatnich lat kalendarzowych poprzedzających rok złożenia wniosku osiągnęła roczny przychód z pozarolniczej działalności gospodarczej nieprzekraczający równowartości w złotych 2 milionów euro;
- w miesiącu kalendarzowym poprzedzającym miesiąc złożenia wniosku jako ubezpieczona podlegała ubezpieczeniom emerytalnemu, rentowym i wypadkowemu z tytułu prowadzenia pozarolniczej działalności gospodarczej.
Przedmiotem działalności gospodarczej prowadzonej przez wspomnianą osobę było świadczenie usług sprzątania pomieszczeń biurowych na rzecz firmy X. W 2023 roku osoba ta była zatrudniona w ramach stosunku pracy w firmie X jako sprzątaczka, a po zakończeniu tego stosunku pracy we wspomnianym roku rozpoczęła prowadzenie działalności gospodarczej. W tych okolicznościach nie został spełniony wymóg warunkujący skorzystanie z ulgi, określony w art. 17a ust. 1 pkt 3 u.s.u.s., dotyczący niewykonywania – w roku kalendarzowym poprzedzającym rok złożenia wniosku o przyznanie ulgi – działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy, na rzecz którego w roku kalendarzowym rozpoczęcia działalności gospodarczej wykonywała, w ramach stosunku pracy lub spółdzielczego stosunku pracy, czynności wchodzące w zakres wykonywanej działalności gospodarczej.
Przykład 2.
Modyfikując opis stanu faktycznego przedstawionego w przykładzie 1., przyjmijmy, że działalność gospodarcza na rzecz byłego pracodawcy została rozpoczęta dopiero w lipcu 2024 roku, a więc już po złożeniu wniosku o przyznanie ulgi. W takim przypadku wymóg warunkujący skorzystanie z ulgi, określony w art. 17a ust. 1 pkt 3 u.s.u.s. został spełniony, gdyż rozpoczęcie wykonywania działalności gospodarczej na rzecz byłego pracodawcy nastąpiło już po upływie okresu wskazanego we wspomnianym przepisie, obejmującego rok kalendarzowy poprzedzający rok złożenia wniosku oraz okres od początku roku kalendarzowego złożenia wniosku do dnia złożenia tego wniosku. Wnioskodawca ma zatem prawo do otrzymania ulgi.
Jak zasygnalizowano już wyżej, opisane rozwiązania prawne mają na celu przeciwdziałanie negatywnemu zjawisku „wypychania” na samozatrudnienie.
