W wyniku twórczej pracy pracownika w ramach stosunku pracy, pracodawca uzyskuje tzw, utwór pracowniczy. Czym dokładnie jest utwór pracowniczy i jak definiowany jest w punktu widzenia autorskich praw majątkowych?
Co to jest utwór pracowniczy?
Utwór pracowniczy to utwór stworzony przez pracownika w zakresie wykonywanych przez niego obowiązków w ramach stosunku pracy. Następuje tu więc kolizja zasad prawa pracy (przede wszystkim zasady zawłaszczania przez pracodawcę rezultatów świadczeń pracowników) oraz zasad prawa autorskiego. W odpowiedzi na to utwór pracowniczy został uregulowany w art. 12 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych:
| Art. 12. 1. Jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. 2. Jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu. 3. Jeżeli umowa o pracę nie stanowi inaczej, z chwilą przyjęcia utworu pracodawca nabywa własność przedmiotu, na którym utwór utrwalono. |
Przepisy dotyczące utworu pracowniczego mają charakter względnie obowiązujący, co oznacza, że strony stosunku pracy mogą kwestie sposobu czy zakresu nabycia autorskich praw majątkowych uregulować wedle własnej woli (z ograniczeniami wynikającymi z rozdziału 5 ustawy o prawach autorskich). Mogą to zrobić zarówno w umowie o pracę, jak i w odrębnej umowie. Jeśli strony nie uregulują w umowie kwestii dotyczących utworu pracowniczego lub jeśli uregulowania te będą niepełne, obowiązywać ich będzie art. 12 ustawy.
Jak zostało podkreślone powyżej, pracodawca może nabyć prawa wyłącznie do utworu stworzonego w ramach wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy, czyli stworzenie dzieła powinno należeć do zadań
Utwór pracowniczy - nabycie autorskich praw majątkowych przez pracodawcę
Autorskie prawa majątkowe do utworu stworzonego przez pracownika pierwotnie powstają na jego rzecz. Pracodawca (zgodnie z ust. 1 art. 12 ustawy o prawie autorskim), przy braku odmiennych ustaleń umownych, nabywa te prawa w sposób pochodny dopiero z chwilą przyjęcia utworu. Przyjęcie utworu następuje w drodze jednostronnego oświadczenia woli pracodawcy. Ponadto autor utworu musi go faktycznie pracodawcy dostarczyć (pracodawca nie może w żaden sposób zmusić pracownika do przekazania mu utworu, może jedynie wystąpić z roszczeniami przysługującymi mu na podstawie kodeksu pracy w związku z niewykonaniem obowiązków pracowniczych).
W związku z powyższym od momentu ustalenia utworu (uzewnętrznienia, ujawnienia w taki sposób, że osoby trzecie mogą się z nim zapoznać) do chwili przekazania pracodawcy, uprawnionym z tytułu majątkowych praw autorskich jest wyłącznie pracownik (pierwotne nabycie praw). Przyjęcie utworu przez pracodawcę oznacza akceptację utworu i nie została dla tego przewidziana żadna forma szczególna. Artykuł 13 ustawy o prawie autorskim wprowadza ponadto domniemanie przyjęcia utworu przez pracodawcę, jeżeli nie zawiadomi on twórcy w terminie sześciu miesięcy od dostarczenia utworu o jego nieprzyjęciu lub uzależnieniu przyjęcia od dokonania określonych zmian. Strony mogą określić w umowie o pracę inny termin.
| Ważne! Późniejsze rozwiązanie umowy o pracę nie ma wpływu na autorskie prawa majątkowe, które pozostają przy pracodawcy (pracownik nie “odzyskuje” tych praw). Aby uniknąć sporów w przyszłości (zwłaszcza po ustaniu stosunku pracy), strony wiedząc, że praca twórcza będzie świadczona przez pracownika, czego efektem będzie powstawanie utworów w rozumieniu prawa autorskiego, powinny zawsze szczegółowo uregulować te kwestie w umowie o pracę (np. regulacje dotyczące eksploatacji utworu przez pracodawcę po ustaniu stosunku pracy). |
Należy pamiętać, że przekazanie pracodawcy utworu nie wymaga wypłaty pracownikowi dodatkowego wynagrodzenia (chyba że strony ustalą w umowie coś innego). Co do zasady, wynagrodzenie pracownika za pracę na rzecz pracodawcy zawiera w sobie także wynagrodzenie za przeniesienie autorskich praw majątkowych.
Utwór pracowniczy i pola jego eksploatacji
Zgodnie z ogólnymi przepisami prawa autorskiego, przeniesienie autorskich praw majątkowych może obejmować tylko te pola eksploatacji (czyli określenie sposobu, w jaki może być wykorzystywany utwór), które wyraźnie zostały wskazane w umowie. Umowa może dotyczyć tylko pól eksploatacji, które są znane w chwili jej zawarcia (art. 41 ustawy o prawie autorskim). Jednocześnie, zgodnie z art. 49 ust. 1, jeżeli w umowie nie określono sposobu korzystania z utworu, powinien on być zgodny z charakterem i przeznaczeniem utworu oraz przyjętymi zwyczajami.
Powyższe regulacje należą do rozdziału 5 ustawy o prawie autorskim i co do zasady nie stosuje się ich do utworu pracowniczego. Warto jednak je mieć na uwadze zwłaszcza w sytuacji, gdy w umowie o pracę pracodawca nie określi pól eksploatacji, co do których nabędzie autorskie prawa majątkowe. Przy ocenie, w jaki sposób utwór pracowniczy może być wykorzystywany przez pracodawcę, powinny być uwzględnione następujące okoliczności:
-
statutowy zakres działalności pracodawcy (utwór powinien być więc wykorzystywany jedynie na takich polach eksploatacji, które mają związek z charakterem działalności danego pracodawcy),
-
przeznaczenie utworu (przykładowo: do jednych z obowiązków pracownika należy stworzenie projektu znaku towarowego - majątkowe prawa autorskie do tego utworu będą przysługiwały pracodawcy na tych polach eksploatacji, na których utwór będzie na pewno wykorzystywany),
-
znane sposoby komercjalizacji utworów stosowane przez pracodawcę w zakładzie pracy.
Ponadto należy mieć na uwadze, że art. 12 ustawy o prawie autorskim wyraźnie podkreśla, iż pracodawca nabywa autorskie prawa majątkowe do utworu w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Jeśli strony określą w umowie zakres stosowania danego utworu i pracodawca chciałby wykorzystać go w celu, który nie wynika z umowy o pracę ani z zamiaru stron, musi uzyskać od pracownika zgodę na wykorzystanie utworu na nowym polu eksploatacji i zapłacić mu stosowne wynagrodzenie.
Utworami pracowniczymi nie będą dzieła stworzone na zamówienie na podstawie umowy o dzieło, zlecenia czy dzieł wykonanych w ramach konkursu. W tych wypadkach przeniesienie autorskich praw majątkowych na zamawiającego musi nastąpić w trybie opisanym w rozdziale 5 ustawy o prawie autorskim (przede wszystkim muszą być dokładnie określone pola eksploatacji utworu). W braku takiej regulacji w umowie, zamawiający nie nabędzie żadnych autorskich praw majątkowych. Należy pamiętać, że będzie się tak działo nawet w sytuacji, kiedy pracodawca zatrudnia pracownika na umowę zlecenie, a pracownik w rzeczywistości wykonuje obowiązki pracownika etatowego.
Termin rozpowszechnienia utworu pracowniczego przez pracodawcę
Zgodnie z art. 12 ust. 2 ustawy o prawie autorskim, od daty przyjęcia utworu liczony jest dwuletni okres, w trakcie którego pracodawca powinien przystąpić do rozpowszechniania utworu pracowniczego. Po tym czasie twórca może wezwać pracodawcę na piśmie, aby przystąpił do rozpowszechniania. Po bezskutecznym upływie tego terminu pracodawca traci prawo do utworu i pełnia praw wraca do twórcy.
Program komputerowy jako utwór pracowniczy - prawo pracodawcy
Kwestię praw do programu komputerowego stworzonego przez pracownika reguluje art. 74 ust 3 ustawy o prawie autorskim:
| Art. 74.3. Prawa majątkowe do programu komputerowego stworzonego przez pracownika w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy przysługują pracodawcy, o ile umowa nie stanowi inaczej. |
Przepis ten odbiega od regulacji zawartej w art. 12 ustawy o prawie autorskim w tym względzie, że nabycie prawa do programu komputerowego przysługuje pracodawcy z mocy ustawy (nie jest konieczne przekazanie utworu czy przyjecie go przez pracodawcę poprzez oświadczenie woli). Jest więc to nabycie pierwotne. Inny jest także zakres nabywanych praw, bowiem pracodawca ma prawo korzystać i rozporządzać prawami do programu komputerowego na wszystkich polach eksploatacji.
Należy jednak pamiętać, że przepis ten ma charakter względnie obowiązujący, strony więc mogą w umowie o pracę uregulować swój stosunek inaczej.
Przykład 1.
Strony mogą ustalić, że nabycie praw przez pracodawcę będzie następować w trybie art. 12 ustawy o prawie autorskim (czyli w takim, jaki obowiązuje w stosunku do wszystkich utworów pracowniczych innych niż program komputerowy). Mogą również stwierdzić, że autorskie prawa majątkowe nabędzie jedynie pracownik lub że prawa te będą przysługiwać pracownikowi i pracodawcy wspólnie.
Należy podkreślić, że pracowniczym programem komputerowym będzie tylko ten program, którego autor jest zobowiązany do tworzenia w umowie o pracę. Jeżeli pracownik stworzy przydatny dla pracodawcy program poza obowiązkami służbowymi, albo w wyniku incydentalnego polecenia przełożonego, strony muszą zawrzeć dodatkową umowę, w której zostanie określone, na jakich warunkach pracodawca przejmie program i jakie prawa osobiste i majątkowe pozostaną przy autorze programu.
Charakteru pracowniczego nie będzie miał też program stworzony w wyniku realizacji umowy zlecenia lub umowy o dzieło. Wzajemne prawa i obowiązki stron w zakresie praw autorskich musi określać ta umowa.
Prawa do utworów naukowych
Korzystniejsze dla twórców reguły zostały przyjęte w art. 14 ustawy o prawie autorskim i dotyczą one utworów naukowych tworzonych w instytucji naukowej w ramach wykonywania obowiązków ze stosunku pracy.
| Art. 14. 1.Jeżeli w umowie o pracę nie postanowiono inaczej, instytucji naukowej przysługuje pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył ten utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Pierwszeństwo opublikowania wygasa, jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dostarczenia utworu nie zawarto z twórcą umowy o wydanie utworu albo jeżeli w okresie dwóch lat od daty jego przyjęcia utwór nie został opublikowany. 2. Instytucja naukowa może, bez odrębnego wynagrodzenia, korzystać z materiału naukowego zawartego w utworze, o którym mowa w ust. 1, oraz udostępniać ten utwór osobom trzecim, jeżeli to wynika z uzgodnionego przeznaczenia utworu lub zostało postanowione w umowie. |
Przepis powyższy nadaje pracodawcy jedynie uprawnienia do:
-
Pierwszego opublikowania utworu (o ile w umowie nie ustalono inaczej). Należy jednak podkreślić, że twórcy należy się dodatkowe wynagrodzenie po publikacji utworu. Ponadto decydowanie przez pracodawcę o pierwszym opublikowaniu utworu nie jest ograniczeniem osobistych praw przysługujących autorowi, bowiem jednostka naukowa może skorzystać ze swojego uprawnienia dopiero, gdy twórca wyda pozytywną decyzję dotyczącą dzieła (czyli w rzeczywistości stwierdzi, że dzieło nadaje się do publikacji). Uprawnienie do pierwszego opublikowania utworu sprowadza się do decydowaniu przez jednostkę naukową o miejscu i formie publikacji.
-
Korzystania z materiału naukowego zawartego w utworze (bez odrębnego wynagrodzenia dla twórcy).
-
Udostępnienia utworu osobom trzecim w granicach wynikających z uzgodnionego przeznaczenia utworu.
| Uwaga! Wobec programów komputerowych, jeżeli zostaną uznane za utwór naukowy, należy mimo wszystko stosować mniej korzystny dla twórcy art. 74 ust. 3 ustawy o prawie autorskim. |
Utwór pracowniczy a autorskie prawa osobiste
Autorskich praw osobistych nie można się ani zrzec ani ich zbyć, pracodawca więc nigdy ich nie nabędzie, ponieważ zawsze będą one przysługiwały pracownikowi. Są one nieograniczone w czasie. Artykuł 12 ustawy o prawie autorskim nie wprowadza żadnych wyjątków, same strony również nie mogą odmiennie uregulować tej kwestii, ponieważ postanowienia te nie będą skuteczne.
Autorskimi prawami osobistymi będą więc prawa pracownika do autorstwa utworu, oznaczania go swoim nazwiskiem lub pseudonimem, nienaruszalności jego treści i formy czy nadzoru nad sposobem korzystania z utworu (pełny katalog praw osobistych znajduje się w art. 16 ustawy o prawie autorskim).
Pracodawca więc nie ma prawa m.in. do takich działań jak przedstawianie utworu pracownika jako swojego własnego, wprowadzanie do niego zmian. Pracodawcom jednak często zależy, aby osobiste prawa autorskie nie były egzekwowane przez pracownika (np. chcieliby uniknąć podawania imienia i nazwiska autora danego utworu lub móc zmieniać utwór w określonym zakresie). Co może więc zrobić pracodawca w takiej sytuacji, skoro zbycie lub zrzeczenie się osobistych praw autorskich jest niemożliwe? Rozwiązaniem tego problemu jest zawarcie w umowie klauzuli ograniczającej osobiste prawa autorskie twórcy. Twórca może w umowie zrzec się egzekwowania swoich praw względem drugiej strony. Należy jednak pamiętać, że autor ma prawo w każdej chwili odwołać to oświadczenie, jednak w konsekwencji może ponieść odpowiedzialność względem pracodawcy z tytułu nieprawidłowego wykonania umowy.
