Zgodnie z art. 5 Kodeksu cywilnego nie można czynić ze swego prawa użytku, który by był sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony. Jeśli chcesz wiedzieć, jak można wykorzystać instytucję nadużycia prawa podmiotowego w praktyce – zapoznaj się z poniższym artykułem!
Art. 5 Kodeksu cywilnego – o czym mówi?
Zgodnie z art. 5 kodeksu cywilnego nie korzysta z ochrony prawnej takie korzystanie z przysługującego nam prawa, które:
-
jest sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa
-
lub jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.
Jest to swego rodzaju klauzula generalna pozwalająca wysunąć w razie sporu przeciwko przepisom prawa argumenty opierające się na zasadach słusznościowych.
Czym są zasady współżycia społecznego?
Jednocześnie należy mieć na uwadze fakt, że: „Nie może powoływać się na naruszenie zasad współżycia społecznego osoba, która sama zasady te (lub przepisy prawa) narusza” (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 25 września 2020 roku, I CSK 812/19).
Stosowanie art. 5 wyłącznie na zasadzie wyjątku
Z jednolitego stanowiska zarówno doktryny, jak i orzecznictwa wynika, że klauzula nadużycia prawa może być stosowana wyłącznie na zasadzie wyjątku – jako ostateczność. Wynika to z faktu, że jej zastosowanie przełamuje obowiązywanie norm prawnych, zastępując je nieskodyfikowanymi zasadami słuszności zależnymi wyłącznie od indywidualnej oceny sędziego rozpatrującego daną sprawę.
Jak stosować art. 5?
Warto mieć na uwadze, że art. 5 kc nigdy nie może stanowić podstawy do dochodzenia roszczeń przed sądem. Klauzula nadużycia prawa podmiotowego stanowi wyłącznie środek obrony, w związku z czym możemy użyć tej klauzuli wyłącznie w formie zarzutu w ramach procesu przed sądem.
Przykłady skutecznego użycia art. 5 Kodeksu cywilnego
Z analizy orzecznictwa wynika, że możliwe jest skuteczne podniesienie zarzutu nadużycia prawa podmiotowego w przypadkach opisanych w przytoczonych poniżej fragmentach orzeczeń:
-
„W sytuacjach, w których postępowanie administracyjne zostało zakończone po upływie terminu przedawnienia, możliwe jest in casu zastosowanie art. 5 kodeksu cywilnego w razie podniesienia zarzutu przedawnienia roszczenia przez podmiot odpowiedzialny. Ocena, czy dane zachowanie stanowi nadużycie prawa podmiotowego, powinna być dokonywana z uwzględnieniem wszelkich okoliczności sprawy” (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 7 października 2020 roku, I CSK 829/19);
-
„Podniesienie zarzutu przedawnienia przez zobowiązanego, który uporczywie lekceważył podstawowy obowiązek wobec własnego dziecka, a nawet został za to skazany, a także wykorzystywanie przez niego niejasnego stanu prawnego i rzetelnej postawy pozwanego, stanowiło, zdaniem sądu, nadużycie przysługującego prawa i nie zasługiwało wobec tego na ochronę” (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 25 września 2020 roku, V CSK 644/19);
-
„Zastosowanie art. 5 kc nie jest wykluczone także do spadkowych praw podmiotowych. […] Pozbawienie osoby uprawnionej zachowku na mocy art. 5 KC może nastąpić jedynie w sytuacjach wyjątkowych, a zatem również nie objętych treścią art. 928 i 1008 kc; możliwe jest to również z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego w stosunku do spadkodawcy, jak również w stosunku do zobowiązanego do wypłaty zachowku” (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 27 sierpnia 2020 roku, V CSK 173/20);
-
„Przepis art. 5 kc może być stosowany również w sprawie o zapłatę wynagrodzenia za bezumowne korzystanie z nieruchomości” (Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 11 kwietnia 2013 roku, II CSK 438/12);
-
„Sprzedawca samochodu czyni ze swego prawa użytek sprzeczny z zasadami współżycia społecznego (art. 5 kc), gdy z powołaniem się na zwłokę kupującego odstępuje od umowy po wyrażeniu przez kupującego gotowości przyjęcia świadczenia” (Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 9 marca 1988 roku, II CR 365/87);
-
„Wytoczenie powództwa windykacyjnego może zostać uznane za nadużycie prawa wówczas, gdy akcję sądową właściciela w danych okolicznościach można uznać za działanie rażąco naganne z punktu widzenia powszechnie akceptowanych wartości. W odniesieniu do tego rodzaju zachowań, mimo że stanowią one realizację prawa podmiotowego, można bowiem przyjąć, że są one sprzeczne z zasadami współżycia. W takim przypadku usprawiedliwione jest danie pierwszeństwa ochronie stanu wynikającego z długotrwałego posiadania nieruchomości przed ochroną prawa własności” (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 4 kwietnia 2012 roku, I CSK 534/11);
-
„Odstąpienie od umowy motywowane uniemożliwieniem przez inwestora kontynuowania realizacji inwestycji, której wykonawca nie był w stanie dokończyć, służy instrumentalnemu skorzystaniu z instytucji odstąpienia od umowy, w oderwaniu od jej rzeczywistej funkcji, co nie może być akceptowane (art. 5 kc)” – (Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z 23 października 2019 roku, III CSK 279/17).
