Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej stanowi zbiór najważniejszych zasad oraz praw człowieka i ma zastosowanie w zakresie, w jakim organy państwowe stosują prawo UE. W związku z tak doniosłą rolą warto zastanowić się, czy na postanowienia Karty można powołać się w toku sporu z organami podatkowymi i czy sądy administracyjne mają obowiązek uwzględnienia regulacji Karty Praw Podstawowych w toku orzekania.
Karta Praw Podstawowych - charakter oraz rola
W pierwszej kolejności należy odnieść się do usytuowania Karty Praw Podstawowych w porządku prawnym Unii Europejskiej. Otóż, jak wynika z treści art. 6 ust. 1 Traktatu o Unii Europejskiej, Unia uznaje prawa, wolności i zasady określone w Karcie praw podstawowych Unii Europejskiej, która ma taką samą moc prawną jak Traktaty. Postanowienia Karty w żaden sposób nie rozszerzają kompetencji Unii określonych w Traktatach.
Z przepisu tego wynika, że Karta Praw Podstawowych ma moc równą prawu pierwotnemu UE. Oznacza to, że Karta Praw Podstawowych w hierarchii stoi wyżej niż akty prawa pochodnego (takie jak dyrektywy czy też rozporządzenia unijne) oraz wyżej niż akty prawa krajowego implementujące prawo pochodne do porządku krajowego.
Z uwagi na zrównanie Karty Praw Podstawowych z prawem pierwotnym UE można też wyprowadzić kolejny bardzo istotny wniosek, a mianowicie – na postanowienia Karty Praw Podstawowych można powołać się bezpośrednio.
W takim układzie warto przywołać najważniejsze postanowienia Karty Praw Podstawowych, które mogą znaleźć zastosowanie w sprawach o charakterze podatkowym:
- art. 8 KPP „Ochrona danych osobowych” – Każdy ma prawo do ochrony danych osobowych, które go dotyczą. Dane te muszą być przetwarzane rzetelnie w określonych celach i za zgodą osoby zainteresowanej lub na innej uzasadnionej podstawie przewidzianej ustawą. Każdy ma prawo dostępu do zebranych danych, które go dotyczą, i prawo do dokonania ich sprostowania. Przestrzeganie tych zasad podlega kontroli niezależnego organu;
- art. 16 KPP „Wolność prowadzenia działalności gospodarczej” – Uznaje się wolność prowadzenia działalności gospodarczej zgodnie z prawem Unii oraz ustawodawstwami i praktykami krajowymi;
- art. 17 KPP „Prawo własności” – Każdy ma prawo do władania, używania, rozporządzania i przekazania w drodze spadku mienia nabytego zgodnie z prawem. Nikt nie może być pozbawiony swojej własności, chyba że w interesie publicznym, w przypadkach i na warunkach przewidzianych w ustawie, za słusznym odszkodowaniem za jej utratę wypłaconym we właściwym terminie. Korzystanie z mienia może podlegać regulacji ustawowej w zakresie, w jakim jest to konieczne ze względu na interes ogólny;
- art. 41 KPP „Prawo do dobrej administracji” – Każdy ma prawo do bezstronnego i sprawiedliwego rozpatrzenia swojej sprawy w rozsądnym terminie przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii. Prawo to obejmuje prawo każdego do bycia wysłuchanym, zanim zostaną podjęte indywidualne środki mogące negatywnie wpłynąć na jego sytuację, prawo każdego do dostępu do akt jego sprawy, przy poszanowaniu uprawnionych interesów poufności oraz tajemnicy zawodowej i handlowej, obowiązek administracji uzasadniania swoich decyzji. Każdy ma prawo domagania się od Unii naprawienia, zgodnie z zasadami ogólnymi wspólnymi dla praw Państw Członkowskich, szkody wyrządzonej przez instytucje lub ich pracowników przy wykonywaniu ich funkcji;
- art. 47 KPP „Prawo do skutecznego środka prawnego i dostępu do bezstronnego sądu” – Każdy, kogo prawa i wolności zagwarantowane przez prawo Unii zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka prawnego przed sądem, zgodnie z warunkami przewidzianymi w niniejszym artykule. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony uprzednio na mocy ustawy. Każdy ma możliwość uzyskania porady prawnej, skorzystania z pomocy obrońcy i przedstawiciela;
- art. 48 KPP – „Domniemanie niewinności i prawo do obrony” – Każdego oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona zgodnie z prawem. Każdemu oskarżonemu gwarantuje się poszanowanie prawa do obrony.
Karta Praw Podstawowych - zakres stosowania
Należy podkreślić, że Karta Praw Podstawowych nie może być przywołana w każdej sprawie. Trzeba bowiem mieć na względzie, że zgodnie z art. 51 Karty jej postanowienia mają zastosowanie do instytucji, organów i jednostek organizacyjnych Unii przy poszanowaniu zasady pomocniczości oraz do Państw Członkowskich wyłącznie w zakresie, w jakim stosują one prawo Unii. Szanują one zatem prawa, przestrzegają zasad i popierają ich stosowanie zgodnie ze swymi odpowiednimi uprawnieniami i w poszanowaniu granic kompetencji Unii powierzonych jej w Traktatach.
Ponadto Karta nie rozszerza zakresu zastosowania prawa Unii poza kompetencje Unii, nie ustanawia nowych kompetencji i zadań Unii ani nie zmienia kompetencji i zadań określonych w Traktatach.
W zakresie, w jakim Karta odnosi się do sfery stosowania prawa unijnego, najczęściej jej postanowienia będą odnosić się podatków podlegających harmonizacji, tj. podatku od towarów i usług, podatku akcyzowego, podatku PCC w zakresie, w jakim dotyczy gromadzenia kapitału. Jednocześnie jednak nie można wykluczyć zastosowania postanowień Karty w sprawach o czyn zabroniony z Kodeksu karnego skarbowego.
Nie ulega wątpliwości, że kwestie regulowane przez Kartę Praw Podstawowych są też określone w ustawodawstwie wewnętrznym państw członkowskich. W kontekście prawa polskiego możemy wskazać na prawa określone w Konstytucji. W związku z tym pojawia się pytanie o wzajemną relację tych aktów.
W celu wyjaśnienia tej kwestii należy wskazać, że zgodnie z art. 52 ust. 4-7 Karty w zakresie, w jakim Karta uznaje prawa podstawowe wynikające ze wspólnych tradycji konstytucyjnych Państw Członkowskich, prawa te interpretuje się zgodnie z tymi tradycjami. Postanowienia Karty zawierające zasady mogą być wprowadzane w życie przez akty prawodawcze i wykonawcze przyjęte przez instytucje, organy i jednostki organizacyjne Unii oraz przez akty Państw Członkowskich, gdy wykonują one prawo Unii, korzystając ze swoich odpowiednich uprawnień. Można się na nie powoływać w sądzie jedynie w celu wykładni tych aktów i kontroli ich legalności. Ustawodawstwa i praktyki krajowe uwzględnia się w pełni, jak przewiduje to Karta. Wyjaśnienia sporządzone w celu wskazania wykładni niniejszej Karty są należycie uwzględniane przez sądy Unii i Państw Członkowskich.
Natomiast w myśl art. 53 Karty żadne z jej postanowień nie będzie interpretowane jako ograniczające lub naruszające prawa człowieka i podstawowe wolności uznane, we właściwych im obszarach zastosowania, przez prawo Unii i prawo międzynarodowe oraz konwencje międzynarodowe, których Unia lub wszystkie Państwa Członkowskie są stronami, w szczególności przez europejską Konwencję o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności oraz przez konstytucje Państw Członkowskich.
Jak wskazał NSA w wyroku z 9 września 2016 roku (II OSK 61/15), w zakresie, w jakim prawo krajowe przewiduje rozwiązania podobne do postanowień Karty, zbędne jest odwoływanie się do przepisów unijnych.
Podsumowując, w zakresie, w jakim organ podatkowy stosuje prawo unijne, ma obowiązek uwzględnienia praw wynikających z Karty Praw Podstawowych. Na postanowienia Karty podatnik może również powołać się w toku ewentualnego postępowania sądowoadministracyjnego. Sąd dokonujący kontroli działania organu podatkowego może też z urzędu odnieść się do praw wynikających z Karty.
