Nie wszyscy zdają sobie sprawę, że w polskim prawie autorskim wyróżnia się autorskie prawa osobiste oraz autorskie prawa majątkowe. Każde z nich jest samodzielne, autonomiczne, ma rozbudowaną regulację w ustawie, jest inaczej chronione oraz wiąże się z innymi uprawnieniami. Należy jednak pamiętać, że wyróżnienie uprawnień majątkowych oraz osobistych ma często umowny charakter, ponieważ nierzadko jedne służą ochronie drugich. Niniejszy artykuł ma na celu wyjaśnienie, czym są poszczególne prawa i jakie różnice między nimi występują.
Autorskie prawa osobiste
Przepisy dotyczące autorskich praw osobistych zostały uregulowane w rozdziale 3 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Najprościej rzecz ujmując, chronią więź twórcy z utworem i są z nim w sposób trwały związane. Są one więc bezterminowe (czas ich trwania jest nieograniczony) oraz niezbywalne, tak jak więź autora z utworem jest nieograniczona w czasie i nie podlega zrzeczeniu ani wyzbyciu się przez twórcę. Wszelkie próby ograniczenia autorskich praw osobistych wbrew woli autora lub działania zmierzające do pozbawienia go tych praw będą bezskuteczne i nieważne. Celem autorskich praw osobistych jest bowiem ochrona innych niż ekonomiczne uprawnień związanych z dziełem.
W art. 16 ustawy o prawie autorskim wymieniono prawa osobiste (wyliczenie to ma charakter przykładowy):
Art. 16. Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do: 1) autorstwa utworu; 2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo; 3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania; 4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności; 5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. |
Warto w tym miejscu bliżej przyjrzeć się kilku z wymienionych praw, ponieważ pozwoli to na pewno lepiej zrozumieć istotę autorskich praw osobistych.
Prawo do autorstwa utworu
Prawem każdego twórcy jest prawo do autorstwa utworu. Wyraża się ono w uznaniu przez innych relacji twórcy z utworem wynikającej z faktu jego stworzenia. Z powyższym nierozerwalnie łączy się prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępnienia go anonimowo. To twórca i tylko twórca ma prawo decydować, czy ujawni swoje autorstwo. Prawo to jest wieczne, dlatego każdy z nas ciągle ma obowiązek oznaczać Eneidę nazwiskiem Wergiliusza (mimo że została napisana ponad 2000 lat temu), Mona Lisę nazwiskiem Leonarda Da Vinci czy rzeźby Salvadora Dali jego nazwiskiem. Każda próba przywłaszczenia sobie czyjegoś utworu i podpisania się pod nim będzie plagiatem, który jest naruszeniem prawa do autorstwa. Takim samym naruszeniem jest usunięcie informacji o autorze, nawet jeśli nie popełni się przy tym plagiatu (przykładowo wydawca wydaje książę bez podania nazwiska autora, określając ją jako utwór anonimowy, mimo że autor nie wyraził na to zgody).
Prawo do integralności utworu
Jedynie autor utworu może decydować o nienaruszalności jego treści i formy, nawet jeśli prawa majątkowe zostały przekazane innemu podmiotowi. Przykładowo, wydawca nie ma prawa ingerować w treść książki, którą chce wydać, bez zgody jej twórcy.
Prawo do pierwszego udostępnienia utworu publiczności
Tylko autor może zdecydować, czy utwór, który stworzył, zostanie udostępniony osobom trzecim. Jeśli więc twórca stworzył program komputerowy, który znajduje się tylko na jego komputerze, nikt poza autorem nie ma prawa go rozpowszechnić w żaden sposób.
Z powyższego można wysnuć wniosek, że autorskie prawa osobiste nie służą ochronie interesów majątkowych twórcy (mimo że ich naruszenie może wiązać się z wypłatą zadośćuczynienia pieniężnego autorowi). Chronią one godność twórcy, która wyraża się w jego intelektualnym związku z dziełem. Utwór powstaje przecież poprzez uzewnętrznienie się autora, jest wynikiem jego procesu twórczego oraz posiada jego indywidualne i oryginalne piętno. To właśnie jest ta nierozerwalna więź z autorem, która musi być chroniona.
Inne uprawnienia
Należy podkreślić, że autor utworu ma jeszcze inne uprawnienia osobiste w związku z utworem, niewymienione przez ustawę. Przede wszystkim są to:
sprzeciw przeciwko zniszczeniu dzieła plastycznego (odnosi się to np. do obrazów, które jako oryginał występują tylko w jednej sztuce),
dostępu do utworu znajdującego się u nabywcy (również dotyczy to dzieł malarskich),
możliwość wycofania przez twórcę dzieła z obiegu.
Autorskie prawa majątkowe - ograniczenie autorskich praw osobistych?
Artykuł 16 ustawy o prawie autorskim wyraźnie zakazuje zbycia się lub zrzeczenia autorskich praw osobistych. Często jednak, zwłaszcza kiedy autor przenosi autorskie prawa majątkowe na inną osobę, wykonywanie praw osobistych przez twórcę jest dla właściciela praw majątkowych kłopotliwe. Przykładem może być sytuacja, kiedy pracownik w ramach stosunku pracy tworzy utwór dla pracodawcy. Zgodnie z prawem mamy tu do czynienia z utworem pracowniczym, więc prawa majątkowe do niego przysługują pracodawcy. Często jednak pracodawca nie chce, aby ów utwór był rozpowszechniany pod nazwiskiem pracownika, ale pod nazwą firmy. W takiej sytuacji dozwolone jest zawarcie umowy między twórcą a właścicielem praw majątkowych, na mocy której autor zobowiązuje się do niewykonywania praw osobistych wobec właściciela autorskich praw majątkowych, zarówno w całości, jak i w zakresie poszczególnych uprawnień objętych wyliczeniem w art. 16 (może być to odpłatna zgoda). Należy jednak pamiętać, że mamy tu do czynienia jedynie z niewykonywaniem tych praw, a nie ich zrzeczeniem się lub zbyciem. Autor więc powinien w umowie zastrzec sobie prawo zatwierdzania zmian wprowadzanych w utworze, określić dozwolone i niedozwolone rodzaje modyfikacji dzieła itd. Twórca może też zawsze odwołać taką zgodę (narażając się jednak na ewentualną odpowiedzialność z tytułu naruszenia zobowiązań kontraktowych).
Autorskie prawa majątkowe
Autorskie prawo majątkowe to uprawnienie o charakterze majątkowym, które zostało ukształtowane na wzór prawa własności. Jest prawem bezwzględnym - twórca ma wyłączne uprawnienie do korzystania z dzieła lub rozporządzania nim. Każdy, kto chciałby korzystać z utworu, musi uzyskać zgodę autora lub jego następcy prawnego. Prawo to ponadto jest skuteczne względem wszystkich - uprawniony może żądać od wszystkich osób przestrzegania jego praw, a osoby te zobowiązane są ich nie naruszać.
Zgodnie z art. 17 ustawy o prawie autorskim:
Od powyższej zasady istnieją wyjątki, co oznacza, ze w niektórych sytuacjach zgoda na korzystanie czy rozporządzanie utworem nie jest wymagana od właściciela praw majątkowych. Przede wszystkim dotyczy to tzw. dozwolonego użytku, zgodnie z którym bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Ponadto możliwe jest cytowanie fragmentów utworów. Zgoda na wykorzystanie utworu nie jest również potrzebna, jeśli prawa majątkowe do utworu wygasły (autorskie prawa majątkowe - w przeciwieństwie do praw osobistych - są ograniczone w czasie). Za każdym razem jednak należy wymienić imię i nazwisko twórcy oraz źródło utworu, ponadto dozwolony użytek nie może w żaden sposób godzić w interesy twórcy.
Autorskie prawa majątkowe i ich zbywalność
Autorskie prawa majątkowe, w przeciwieństwie do osobistych, są zbywalne. Wynika to z art. 41 ustawy:
1) autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy;
2) nabywca autorskich praw majątkowych może przenieść je na inne osoby, chyba że umowa stanowi inaczej.
Z artykułu tego wynika wyjątek od powszechnie obowiązującej zasady wyrażonej w art. 57 § 1 kodeksu cywilnego, zgodnie z którą nie można przez czynność prawną wyłączyć ani ograniczyć uprawnienia do przeniesienia, obciążenia, zmiany lub zniesienia prawa, jeżeli według ustawy prawo to jest zbywalne. Jeśli więc w umowie między twórcą a osobą, która nabyła autorskie prawa majątkowe, twórca zastrzeże, że nabywca nie ma prawa przenieść swoich praw na inne osoby, zapis ten będzie ważny (przepis ten ma też zastosowanie do umów licencyjnych, nie tylko przenoszących autorskie prawa majątkowe).
Autorskich praw majątkowych - czas ochrony
Autorskie prawa majątkowe są ograniczone w czasie. Czas ten, określony w ustawie, nie może być ani wydłużony, ani skrócony za pomocą czynności prawnych czy aktów administracyjnych. Czas trwania autorskich praw majątkowych liczy się w pełnych latach następujących po roku, w którym nastąpiło zdarzenie, od którego bieg terminu zaczyna się liczyć. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych, o ile nie stanowi ona inaczej, autorskie prawa majątkowe gasną po upływie lat siedemdziesięciu:
od śmierci twórcy, a do utworów współautorskich - od śmierci współtwórcy, który przeżył pozostałych,
w odniesieniu do utworu, którego twórca nie jest znany - od daty pierwszego rozpowszechnienia (czyli od daty udostępnienia utworu publiczności za zezwoleniem twórcy), chyba że pseudonim nie pozostawia wątpliwości co do tożsamości autora lub jeżeli autor ujawnił swoją tożsamość,
w odniesieniu do utworu, do którego autorskie prawa majątkowe przysługują z mocy ustawy innej osobie niż twórca - od daty rozpowszechnienia utworu, a gdy utwór nie został rozpowszechniony - od daty jego ustalenia,
w odniesieniu do utworu audiowizualnego - od śmierci najpóźniej zmarłej z wymienionych osób: głównego reżysera, autora scenariusza, autora dialogów, kompozytora muzyki skomponowanej do utworu audiowizualnego.
Od rozpowszechnienia utworu należy odróżnić jego opublikowanie, które polega na zwielokrotnianiu utworu za zezwoleniem twórcy i udostępnieniu zwielokrotnianych egzemplarzy publicznie. Jeżeli utwór był rozpowszechniany w częściach, odcinkach czy fragmentach, bieg terminu liczy się oddzielnie dla każdego z nich.
