Już dawno przestano traktować programy komputerowe wyłącznie jako mało znaczącą rozrywkę dla dzieci. Aktualnie firmy tworzące portale internetowe, programy i aplikacje przeznaczone na komputery i smartfony potrafią zarabiać miliardy dolarów. Jest to naprawdę poważna gałąź gospodarki przynosząca wielkie zyski do budżetów państw, zatrudniająca tysiące pracowników i wpływająca na infrastrukturę lokalną – patrz Dolina Krzemowa. Nic więc dziwnego, że wiele osób próbuje podpiąć się pod sukces innych twórców, wzorując się na ich dziełach czy nawet kopiując je i sprzedając jako swoje. Na szczęście – również w polskim prawie – istnieje ochrona programu komputerowego jako utworu literackiego, która każdemu podmiotowi tworzącemu nowe aplikacje gwarantuje wyłączne prawo do swojego tworu. Jak polska ustawa definiuje program komputerowy oraz w jaki sposób go chroni? To spróbujemy wyjaśnić w niniejszym artykule.
Zakres ochrony programów komputerowych
Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych ochrona programów komputerowych odbywa się na tych samych zasadach, co utwory literackie z uwzględnieniem przepisów szczególnych ustawy odnoszących się wyłącznie do autorskoprawnej ochrony programów komputerowych. Co do zasady ochrona programu obejmuje wszystkie formy jego wyrażenia, z wyjątkiem idei i zasad będących podstawą jakiegokolwiek elementu programu komputerowego. Podmiotem prawa autorskiego do programu komputerowego jest jego twórca, natomiast w przypadku, gdy dzieło tworzone było przez większą liczbę osób – wszyscy współtwórcy.
Czym jest program komputerowy?
Ochrona programu komputerowego została uregulowana w art. 74 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej jako ustawa o prawie autorskim). Mimo wskazania przedmiotu ochrony ustawodawca nie zdecydował się na zdefiniowanie programu komputerowego. Niewiele systemów prawnych zresztą zdecydowało się na próbę zdefiniowania programu komputerowego na potrzeby prawa. Jak wskazano w projekcie do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/24/WE z 23 kwietnia 2009 roku w sprawie ochrony prawnej programów komputerowych, rezygnacja z wprowadzania definicji programu komputerowego stanowi skutek uznania, że każda definicja uległaby dezaktualizacji wraz z rozwojem technologii informatycznych. W doktrynie można znaleźć krótkie określenia typu: zbiór komend przybierający określoną strukturę mający na celu osiągnięcie konkretnego rezultatu. Jest to jednak niewystarczające, aby wyjaśnić, czym dokładnie jest program komputerowy.
Mimo wszystko można wskazać na ogólną definicję omawianego pojęcia. Program komputerowy jest to zbiór kodów i symboli wchodzących w skład określonego języka programowania i używanych w trakcie tworzenia danego programu, zgodnie z zasadami tego języka. Zbiory kodów i symboli zostają utrwalone w pamięci komputera w postaci magnetycznego zapisu zero-jedynkowego. Zbiór ten jest informatycznym opisem algorytmu, tj. ciągu czynności faktycznych do wykonania przez sprzęt komputerowy, w reakcji na określony sygnał zewnętrzny (czynność dokonaną przez użytkownika) lub na określony sygnał wewnętrzny.
Co decyduje o ochronie programu komputerowego?
Na wstępie należy wskazać, że aplikacja mająca cechy programu komputerowego będzie chroniona ustawą niezależnie od funkcji, które spełnia. Dla oceny, czy dany program jest przedmiotem ochrony prawa autorskiego, nie ma również znaczenia to, czy aplikacja jest rozpoznawalna, czy jest używana w sposób komercyjny, czy jest płatna lub darmowa, czy też dotyczy rozrywki lub pracy. Mimo że z punktu praktycznego jest to bardzo ważne dla użytkowników, prawo autorskie nie zwraca uwagi również na to, czy dany program komputerowy jest prawidłowo wykonany, czy posiada błędy programistyczne oraz czy współpracuje prawidłowo z innymi programami lub systemami operacyjnymi, np. Windows, Android, macOS.
Przepis art. 74 ustawy o prawie autorskim nie wskazuje, co musi spełniać program komputerowy, aby stał się przedmiotem ochrony. W tym miejscu należy zatem zdać się na dyrektywę 2009/24/WE, w której wskazano, iż program komputerowy podlega ochronie, jeżeli jest oryginalny w takim rozumieniu, że jest własną intelektualną twórczością jego autora. Przy dokonywaniu kwalifikacji aplikacji do ochrony nie stosuje się żadnych innych kryteriów.
Wskazuje się przy tym, że oceniając dany program, należy zachować mniejszy rygoryzm niż przy innych dziełach literackich. Programy komputerowe z racji tego, że są tworzone pod dany system operacyjny, muszą być kompatybilne z innymi programami, a także niejednokrotnie zostają tworzone w innym programie, odznaczają się niższym stopniem oryginalności. Niemal niemożliwe jest, aby dana aplikacja była w stu procentach oryginalna. Aktualnie coraz częściej przebija się także stanowisko, że pełną ochroną powinny zostać objęte także „nowe” programy, które w całości zostały zbudowane z wcześniej stworzonych i upublicznionych zapisów kodu źródłowego, tzw. gotowych assetów, jeżeli program wprowadza nowe lub udoskonalone funkcje.
Programy komputerowe są chronione, jeżeli posiadają cechy oryginalności twórczej i zawierają elementy indywidualizujące twórcę programu. Twórczość wiązana jest z indywidualnością utworu poprzez nawiązanie do cech osobowości twórcy, które mają znajdować swoje odbicie w dziele. Wytwór intelektu, który spełnia cechy indywidualności, jest zarazem zawsze oryginalny, czyli jest rezultatem własnej aktywności autora, a nie kopią cudzego dzieła.
Zakres ochrony
Przepis art. 74 ust. 4 ustawy o prawie autorskim wskazuje, że autorskie prawa majątkowe do oprogramowania komputerowego zostały skonstruowane w sposób bardziej restrykcyjny, niż ma to miejsce w przypadku innych dzieł. W tym przypadku mamy do czynienia z rozszerzeniem granic majątkowych praw autorskich. Prawa autorskie do programu komputerowego obejmują prawo do:
- trwałego lub czasowego zwielokrotnienia programu komputerowego w całości lub w części, jakimikolwiek środkami i w jakiejkolwiek formie; w zakresie, w którym dla wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania i przechowywania programu komputerowego niezbędne jest jego zwielokrotnienie, czynności te wymagają zgody uprawnionego;
- tłumaczenia, przystosowywania, zmiany układu lub jakichkolwiek innych zmian w programie komputerowym, z zachowaniem praw osoby, która tych zmian dokonała;
- rozpowszechniania, w tym użyczenia lub najmu programu komputerowego lub jego kopii.
Wykorzystywanie cudzego programu do celów zarobkowych, w tym jego kopiowanie i sprzedaż lub korzystanie z niego w sposób korporacyjny, bez wykupienia licencji jest zakazane. Jednakże do naruszenia autorskich praw majątkowych może dojść również w czasie zwykłej, na pozór legalnej eksploatacji programu komputerowego. Będzie tak, jeżeli w czasie jego instalacji, deinstalacji, archiwizacji dojdzie np. do zainstalowania programu na większej liczbie urządzeń, niż wynika to z licencji, lub skopiowania programu i udostępnienia go innym użytkownikom na dysku sieciowym (w chmurze). Warto zatem pamiętać, aby przy zakupie produktu dokładnie zapoznać się z zapisami licencyjnymi, w wielu wypadkach nieświadomy użytkownik może bowiem doprowadzić do naruszenia licencji i tym samym bezprawnej ingerencji w majątkowe prawa autorskie.
Ograniczenia w ochronie
Ustawa w art. 75 przewidziała wyjątki od ochrony programu komputerowego. Zgodnie z tym przepisem zgody autora nie wymagają czynności polegające na:
- sporządzeniu kopii zapasowej, jeżeli jest to niezbędne do korzystania z programu komputerowego, o ile umowa nie stanowi inaczej;
- obserwowaniu, badaniu i testowaniu funkcjonowania programu komputerowego w celu poznania jego idei i zasad przez osobę posiadającą prawo do korzystania z egzemplarza programu komputerowego, jeżeli, będąc do tych czynności upoważniona, dokonuje ona tego w trakcie wprowadzania, wyświetlania, stosowania, przekazywania lub przechowywania programu komputerowego;
- zwielokrotnianiu kodu lub tłumaczeniu jego formy, jeżeli jest to niezbędne do uzyskania informacji koniecznych do osiągnięcia współdziałania niezależnie stworzonego programu komputerowego z innymi programami komputerowymi, o ile zostaną spełnione następujące warunki:
- czynności te dokonywane są przez licencjobiorcę lub inną osobę uprawnioną do korzystania z egzemplarza programu komputerowego bądź przez inną osobę działającą na ich rzecz,
- informacje niezbędne do osiągnięcia współdziałania nie były uprzednio łatwo dostępne dla osób, o których mowa pod lit. a,
- czynności te odnoszą się do tych części oryginalnego programu komputerowego, które są niezbędne do osiągnięcia współdziałania.
Co więcej, zgoda nie jest wymagana przy zwielokrotnianiu programu oraz tłumaczeniu, przystosowaniu i wprowadzaniu do niego zmian, jeżeli jest to niezbędne do korzystania z programu komputerowego zgodnie z jego przeznaczeniem, w szczególności, jeżeli aplikacja wymaga poprawienia błędów w jej działaniu.
Jednocześnie trzeba mieć na uwadze, że niedozwolone jest zwielokrotnianie kodu lub tłumaczenie jego formy, jeżeli miałoby to na celu:
- wykorzystanie programu w inny sposób niż do osiągnięcia współdziałania niezależnie stworzonego programu komputerowego;
- przekazanie innym osobom, chyba że jest to niezbędne do osiągnięcia współdziałania niezależnie stworzonego programu komputerowego;
- wykorzystanie do rozwijania, wytwarzania lub wprowadzania do obrotu programu komputerowego o istotnie podobnej formie wyrażenia lub do innych czynności naruszających prawa autorskie.
Ochrona programu komputerowego – podsumowanie
Program komputerowy podlega ochronie na gruncie prawa autorskiego w sposób tożsamy do dzieła literackiego. Poza tym nie tylko program jako całość, lecz także jego pojedyncze, wyodrębnione elementy mogą podlegać ochronie, jeżeli stanowią przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze. Nie wszystkie jednak składowe aplikacji są chronione przez ustawodawcę. Przede wszystkim ochronie nie podlega interfejs oprogramowania rozumiany jako łącze oraz algorytm, rozumiany jako idea, koncepcja wyrażająca zasady działania programu. Warto również wskazać, że interfejs graficzny nie stanowi elementu programu komputerowego, a co za tym idzie, nie podlega ochronie autorskiej, która obejmuje dany program. Stanowi on natomiast odrębny od programu komputerowego przedmiot ochrony na gruncie prawa autorskiego. Ochrona praw autorskich nie jest prostą materią. Trzeba przede wszystkim zrozumieć, jak działają aplikacje komputerowe, co w nich stanowi element twórczy, a co stanowi składnik typowy i powtarzalny. Dopiero wtedy jesteśmy w stanie określić, jak prawidłowo korzystać z programu komputerowego, aby nie naruszyć praw autorskich jego twórcy.
