Prawo własności jest jednym z podstawowych uprawnień przynależnych człowiekowi w państwach demokratycznych. Ograniczyć je można wyłącznie ustawą i to jedynie w wyjątkowych sytuacjach, za wypłaceniem adekwatnego odszkodowania. Stąd też każde „użyczenie” czyjejś własności bez uzyskania zgody właściciela jest przejawem zachowania bezprawnego. W sytuacji władania rzeczoną własnością przez osobę nieposiadającą tytułu prawnego pozwalającego jej na to, właścicielowi przysługuje ochrona windykacyjna lub negatoryjna. Sposób ochrony zależny jest od sposobu naruszenia prawa własności. Czym dokładnie jest ochrona windykacyjna i negatoryjna? Jak prawidłowo z nich korzystać i jakie roszczenia przysługują właścicielom rzeczy, których prawo własności zostało naruszone? O tym poniżej.
Ochrona windykacyjna – czym jest dokładnie?
Ochrona windykacyjna oznacza prawo właściciela do żądania od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą bez tytułu prawnego, ażeby rzecz ta została mu wydana. Z kolei ochrona negatoryjna uaktywnia się w sytuacji, gdy ktoś narusza prawo własności w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. W takiej sytuacji właścicielowi przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń. Kwestię ochrony windykacyjnej i negatoryjnej oraz roszczeń z nią związanych reguluje art. 222 Kodeksu cywilnego (dalej jako kc). Przepis § 1 odnosi się do roszczenia przysługującego właścicielowi w przypadku naruszenia jego własności polegającego na faktycznym władaniu jego rzeczą bez pozwolenia. Ochrona ta wynika z bezwzględnego charakteru uprawnień właściciela do niezakłóconego posiadania i korzystania z rzeczy.
Roszczenie windykacyjne, zwane także roszczeniem wydobywczym, odnosi się do rzeczy istniejących i indywidualnie oznaczonych. Jest to konsekwencją tego, że tylko one stanowią przedmiot prawa własności. Rzeczy oznaczone co do gatunku mogą zostać włączone pod ochronę windykacyjną, o ile zostały właściwie zindywidualizowane przez podanie ich ilości i oznakowanie. Roszczenie wydobywcze odnosi się do każdej rzeczy, zarówno ruchomości, jak i nieruchomości. W przypadku rzeczy ruchomych roszczenie polega na żądaniu fizycznego wydania rzeczy właścicielowi. Natomiast przy nieruchomościach pozew windykacyjny przybiera zazwyczaj postać żądania o ustalenie granic nieruchomości. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w wyroku z 21 października 2010 roku (sygn. akt: IV CSK 118/10), „przedmiotem roszczenia windykacyjnego nie może być natomiast przedsiębiorstwo, a jedynie oznaczone indywidualnie rzeczy wchodzące w jego skład”. Analogicznie należy traktować instytucję gospodarstwa rolnego czy masy spadkowej. Nie można żądać wydania całej masy majątkowej, a jedynie jej poszczególnych i oznaczonych składników.
Kto ma prawo do roszczenia windykacyjnego?
Zostało już wspomniane, że ochrona windykacyjna jest uprawnieniem przysługującym właścicielowi rzeczy. Roszczenie to przysługuje zatem osobie, która ma tytuł własności. Prawo własność musi przysługiwać osobie występującej z roszczeniem w momencie orzeczenia sądu w sprawie. Oznacza to, że wygaśnięcie prawa własności w trakcie postępowania sądowego skutkuje wygaśnięciem roszczenia względem wnoszącego pozew. Jednakże prawo nie wygasa całkowicie, przechodzi ono na następcę prawnego. Dla przykładu, jeżeli w trakcie procesu umrze osoba, która wniosła pozew, w jej miejsce ma prawo wejść jej spadkobierca. Legitymację czynną do wystąpienia z omawianym żądaniem ma także każdy współwłaściciel rzeczy. Pozew może wnieść samodzielnie każdy ze współwłaścicieli, nie musi być to wspólna decyzja wszystkich osób posiadających prawo do rzeczy. Mimo że nie wynika to wprost z przepisu, to z praktyki orzeczniczej należy przyjąć, iż ochrona windykacyjna obejmuje również osoby, które co prawda nie są właścicielami, ale na podstawie odpowiedniej umowy są uprawnione do władania rzeczą. Będzie tak m.in. w przypadku najemcy, dzierżawcy, użytkownika wieczystego czy podmiotu uprawnionego z tytułu spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego.
Aby roszczenie windykacyjne było uzasadnione, naruszenie prawa własności musi mieć charakter trwały oraz powodować całkowite pozbawienie właściciela władztwa nad rzeczą. W innym wypadku naruszenie prawa własności daje podstawę do roszczenia negatoryjnego – o którym poniżej. Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z 23 stycznia 2013 roku (sygn. akt: I CSK 295/12): „wniesienie powództwa windykacyjnego uzasadnia sam fakt nieuprawnionego pozbawienia właściciela posiadania rzeczy przez osobę trzecią. Wystarczające jest przy tym stwierdzenie obiektywnego faktu wkroczenia w sferę cudzego prawa własności. Bez znaczenia dla powstania tego roszczenia są elementy subiektywne, takie jak wina, dobra czy zła wiara osoby naruszającej własność, czy też zamiar zajęcia nieruchomości wyłącznie dla własnych potrzeb. Bezprawne wkroczenie w stan cudzego prawa własności ma miejsce wówczas, gdy odbywa się bez zgody właściciela”.
Podmiotem wyłącznie uprawnionym do dochodzenia roszczenia windykacyjnego jest aktualny w danym czasie właściciel rzeczy. W razie zbycia prawa własności nabywca z mocy prawa staje się legitymowany czynnie w zakresie powództwa windykacyjnego. Istnienie tej legitymacji nie jest uzależnione od tego, czy właściciel był uprzednio posiadaczem rzeczy. Z drugiej strony nie jest możliwe przejście roszczenia windykacyjnego bez przeniesienia własności.
Ochrona negatoryjna – czym jest?
Ochrona negatoryjna przysługuje właścicielowi w przypadku, kiedy jego prawo zostało naruszone, ale nie został on faktycznie pozbawiony posiadania rzeczy. Zgodnie z art. 222 § 2 kc właścicielowi przysługuje roszczenie o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Przede wszystkim należy podkreślić, że roszczenie ma charakter obiektywny, co oznacza, iż jego wysunięcie jest możliwe niezależnie od dobrej lub złej woli naruszającego czy też od jego winy w działaniu. Zawsze, kiedy ktoś bezprawnie narusza cudze prawo – nawet jeżeli jest przekonany o tym, że dana rzecz należy do niego – właściciel ma prawo wyjść z żądaniem. Obligatoryjną przesłanką powstania prawa do ochrony negatoryjnej jest bezprawność naruszenia o charakterze powtarzającym się lub trwałym. Stan taki pojawi się w sytuacji, gdy właściciel nie wyraził zgody na określone działania naruszające jego prawo własności. Przykładami działań naruszających prawo własności w wyżej określony sposób będą bezprawne przejeżdżanie przez cudzą działkę, kierowanie wody deszczowej na nieruchomość sąsiada, wyrzucanie na cudzą nieruchomość śmieci, naruszenie miru domowego, uniemożliwianie opuszczenia cudzej nieruchomości, np. poprzez zablokowanie wyjazdu pojazdem, czy też immisje, czyli działania na swojej działce, które jednak mają ujemne konsekwencje dla sąsiednich nieruchomości (wytwarzanie nadmiernego hałasu, przykrych zapachów czy zanieczyszczeń).
Roszczenie negatoryjne – jakie prawa ma właściciel?
W sytuacji naruszenia prawa własności w inny sposób niż przez faktyczne pozbawienie posiadania, właścicielowi przysługuje żądanie przywrócenia stanu zgodnego z prawem oraz zaniechania dalszych naruszeń. W zależności od okoliczności danej sprawy żądania te mogą być dochodzone samodzielnie lub łącznie.
Przywrócenie stanu zgodnego z prawem objawia się doprowadzeniem do sytuacji sprzed naruszenia, kiedy właściciel ma możliwość niezakłóconego korzystania ze swojego prawa. Polega ono na zaprzestaniu naruszania cudzego prawa bądź na podjęciu konkretnych działań mających na celu przywrócenie stanu pożądanego. Należy mieć jednak na uwadze orzeczenie Sądu Najwyższego z 8 lipca 2005 roku (sygn. akt: II CK 678/04), zgodnie z którym „zaniechanie dalszych naruszeń oznacza zaprzestanie bezprawnej ingerencji w sferę cudzego prawa własności. O takiej ingerencji nie może być jednak mowy, jeśli działanie jest zgodne z prawem, polega np. na wykonaniu wyroku sądu”.
Kto może wyjść z roszczeniem?
Podobnie jak przy ochronie windykacyjnej, także i tutaj legitymacja czynna przysługuje aktualnemu właścicielowi rzeczy, każdemu ze współwłaścicieli z osobna oraz podmiotom, którym na mocy przepisów szczególnych lub umów przysługuje prawo posiadania rzeczy. Tak jak przy roszczeniu windykacyjnym, prawo własności w sprawie musi przynależeć powodowi w chwili wyrokowania przez sąd.
Legitymacja bierna z kolei należy do osoby, która narusza własność w inny sposób niż przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Znaczenie ma tutaj wyłącznie fakt naruszenia cudzego prawa własności. W ocenie Sądu Najwyższego: „wpływ na zakres legitymacji biernej ma sposób naruszenia własności oraz sposób ochrony, który chce zrealizować właściciel. Jeżeli w ramach przywrócenia stanu poprzedniego właściciel domaga się usunięcia urządzenia z jego nieruchomości, istotne jest to, czy osoba pozwana może wykonać nakazaną przez sąd czynność” (por. wyrok z 10 marca 2011 roku, sygn. akt: V CSK 287/10). W przypadku, gdy naruszenia dopuści się grupa osób, pozew może zostać skierowany przeciw każdemu z naruszających z osobna lub przeciwko wszystkim naruszycielom.
Ochrona windykacyjna i negatoryjna – podsumowanie
Naruszenie cudzej własności może mieć różne oblicza. Nie zawsze będzie to jedynie fizyczne odebranie komuś danej rzeczy i posługiwanie się nią. Naruszeniem będzie również działanie w obrębie własnego prawa własności w taki sposób, że działanie to będzie uciążliwe dla osób trzecich. W każdym z tych wypadków osoba poszkodowana ma prawo do ochrony windykacyjnej lub negatoryjnej. Roszczenie windykacyjne przysługuje każdorazowemu właścicielowi rzeczy w przypadku, gdy osoba do tego nieuprawniona wchodzi w fizyczne posiadanie takiej rzeczy. Z kolei żądanie o charakterze negatoryjnym przysługuje w sytuacji, gdy naruszenie cudzej rzeczy będzie odbywało się w inny sposób, np. poprzez przechodzenie przez cudzą nieruchomość czy wyrzucanie śmieci na działkę sąsiada.
