Prowadzenie własnej działalności gospodarczej nie jest rzeczą prostą. Wystarczy niewielki błąd czy nawet splot niefortunnych wydarzeń, zupełnie niezależnych od przedsiębiorcy, aby popadł on w spiralę zadłużenia. Nierozważna inwestycja, podwyższenie podatków, nieopłacone faktury przez kluczowych kontrahentów, opóźnienie w dostawie, produkcja towarów posiadających wady czy wreszcie zamknięcie gospodarki lub zapaść na rynku, na którym działa firma. Zdarzenia te, występując łącznie lub osobno, mogą stanowić mały „kamyczek”, który zapoczątkuje lawinę zadłużenia. Prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej ma ten minus, że za wszelkie zobowiązania przedsiębiorca odpowiada całym swoim majątkiem, co w sytuacji posiadania przez niego rodziny może odbić się negatywnie również na jego najbliższych. Czy za długi przedsiębiorcy zawsze musi odpowiadać także jego rodzina? Czy da się zapobiec takiej sytuacji? Nad tym zagadnieniem zastanowimy się w niniejszym artykule.
Działalność gospodarcza w formie jednoosobowej
Jednoosobowa działalność gospodarcza jest najczęściej wybieranym rodzajem przedsiębiorstwa. Założenie firmy w tej formie jest szybkie, tanie i w zasadzie niewymagające od przedsiębiorcy szczegółowej znajomości prawa. Firma nie wymaga kapitału zakładowego czy sporządzania umowy lub statutu. Wszystkie formalności można załatwić podczas jednego posiedzenia przed komputerem. Wystarczy jedynie zarejestrować się w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej oraz zgłosić powyższe do Urzędu Skarbowego, a także ZUS. Jednak niewielu przedsiębiorców, decydując się na założenie firmy w ten sposób, zastanawia się nad ewentualnymi konsekwencjami swojego działania. Nie jest tu mowa wyłącznie o swojej sytuacji materialnej, ale również o sytuacji swojej rodziny. Odpowiedzialność za długi przedsiębiorcy całym swoim majątkiem jest wyraźnym powodem, aby przed rozpoczęciem sporządzania wniosku o rejestrację w CEIDG, przedsiębiorca ten usiadł i zastanowił się, jak zabezpieczyć finansowo siebie, swojego małżonka, oraz dzieci na wypadek, gdyby jednak biznes nie poszedł tak, jak to początkowo zakładano.
Odpowiedzialność przedsiębiorcy
Co do zasady nie istnieją większe różnice między majątkiem jednoosobowej firmy a majątkiem prywatnym przedsiębiorcy. Osoba fizyczna prowadząca działalność gospodarczą odpowiada całym swoim majątkiem za zobowiązania firmy w sposób nieograniczony. Oznacza to mniej więcej tyle, że wierzyciel przedsiębiorstwa i wierzyciel osobisty przedsiębiorcy mają prawo do zaspokojenia należnych im wierzytelności z majątku firmy oraz majątku prywatnego przedsiębiorcy. Warto dodać, że nie występuje tu tzw. odpowiedzialność subsydiarna, przez co wierzyciel nie ma obowiązku w pierwszej kolejności próbować egzekucji z majątku firmy, a dopiero w przypadku jej bezskuteczności zwracać się wobec majątku prywatnego dłużnika. Z prawnego punktu widzenia dla wierzyciela nie ma znaczenia, czy dany składnik majątkowy dłużnika został nabyty przed, w czasie, czy po założeniu firmy, czy też wchodzi do majątku prywatnego, którego nabycie nie miało związku z prowadzoną działalnością. Wierzyciel za długi firmy może np. egzekwować swoją wierzytelność z mieszkania odziedziczonego przez przedsiębiorcę po dziadkach.
Długi przedsiębiorcy a rozdzielność majątkowa
Zdecydowana większość przedsiębiorców będących w małżeństwie nie reguluje kwestii ustroju małżeńskiego. Może okazać się to błędem, choć nie tak dużym, jak wydaje się to na pierwszy rzut oka.
W chwili zawarcia związku małżeńskiego między stronami tego stosunku prawnego tworzy się małżeńska wspólność majątkowa. Do majątku wspólnego zalicza się w szczególności wynagrodzenie za pracę i dochody działalności gospodarczej każdego z małżonków, a także dochody z majątku wspólnego oraz z majątków osobistych każdego z małżonków. Oprócz wspólnej masy majątkowej małżonkowie posiadają także majątki osobiste. W ich skład wchodzą m.in. przedmioty nabyte przed powstaniem wspólności ustawowej, nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę, składniki majątku służące wyłącznie do zaspokajania osobistych potrzeb jednego z małżonków, nagrody za osobiste osiągnięcia czy też świadczenia uzyskane z tytułu odszkodowania lub zadośćuczynienia. Jak widać, nawet przy „wyborze” wspólności majątkowej, majątki osobiste mogą być naprawdę pokaźne.
Brak rozdzielności majątkowej może prowadzić do tego, że wierzyciel będzie w stanie prowadzić egzekucję nie tylko z majątku osobistego dłużnika, ale również z majątku wspólnego małżeństwa. Jest to możliwe jednakże jedynie w sytuacji, kiedy małżonek przedsiębiorcy wyraził zgodę na zaciągnięcie zadłużenia przez partnera. Brak zgody oznaczać będzie, że egzekucja może być prowadzona jedynie wobec majątku osobistego przedsiębiorcy. Jeżeli jednak małżonek dłużnika wyrazi zgodę na zaciągnięcie danego zobowiązania, będzie za nie odpowiadał, lecz tylko składnikami wchodzącymi do majątku wspólnego. Małżonek nigdy nie odpowiada za zobowiązania partnera majątkiem osobistym.
Jeżeli jednak przedsiębiorca wraz z małżonkiem zdecydują się na popularną intercyzę, czyli umowny ustrój rozdzielności majątkowej, majątek partnera dłużnika będzie nie do ruszenia, również ten, który przy wspólności wchodziłby do majątku wspólnego małżonków. Stanowi on bowiem oddzielną masę majątkową, z której wierzyciel nie ma możliwości egzekwowania swoich wierzytelności. Należy jednak pamiętać, że ustanowienie rozdzielności majątkowej w czasie trwania małżeństwa, a po powstaniu zobowiązania (nawet jeszcze niewymagalnego) nie uratuje już sytuacji. W przypadku wszczęcia postępowania egzekucyjnego zaspokojenie wierzyciela będzie odbywało się zgodnie z zasadami wskazanymi we wcześniejszych akapitach.
Jak widać, nie zawsze utrzymanie wspólności majątkowej będzie oznaczało ryzyko dla rodziny. Jeżeli przedsiębiorca jest jedynym żywicielem rodziny, może się okazać, że rozdzielność majątkowa mogłaby przynieść większą stratę, gdyż wierzyciel rościłby prawa do całego dochodu uzyskiwanego przez przedsiębiorcę. W przypadku wspólności majątkowej wszystko to, co wchodzi do masy wspólnej małżeństwa, może udać się wyłączyć spod egzekucji.
Nie jest jednak tak, że wierzyciel nie mogąc zaspokoić się z majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka, zostaje bez dalszych instrumentów prawnych. Wierzyciel ma prawo zwrócić się do sądu z wnioskiem o ustalenie przymusowej rozdzielności majątkowej. Warunkiem jest uprawdopodobnienie przez wierzyciela, że zaspokojenie wierzytelności stwierdzonej tytułem wykonawczym wymaga dokonania podziału majątku wspólnego małżonków. Taka potrzeba zachodzi, gdy majątek osobisty dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie roszczeń wierzyciela, a ten nie ma prawnej możliwości skierować egzekucji do majątku wspólnego z uwagi na brak uzyskania zgody małżonka dłużnika na zaciągnięcie zobowiązania.
Długi rodzica a wierzytelności alimentacyjne
Przedsiębiorca może nie trwać w małżeństwie, może nigdy się na nie zdecydować, albo być już po rozwodzie. Nie oznacza to jednak, że nie może posiadać rodziny. Co zatem w sytuacji, gdy posiada on dziecko, względem którego ma zobowiązania alimentacyjne?
Warto uspokoić wierzycieli alimentacyjnych, należności te korzystają z pierwszeństwa w zaspokojeniu w przypadku zbiegu z innymi długami. Co więcej, zobowiązany do alimentacji ma wpływ na wysokość alimentów. Oznacza to zatem, że w przypadku wielości wierzycieli i wysokiego zadłużenia, sposobem na zabezpieczenie dzieci może okazać się wyrażenie zgody na zwiększenie obowiązku alimentacyjnego. W sytuacji, gdy przedsiębiorstwo ma zostać spieniężone w celu zaspokojenia wierzycieli, warto zadbać, aby dzieci otrzymały jak najwyższe fundusze.
Długi rodzica a możliwość egzekwowania z majątku dziecka
Co do zasady małoletnie dzieci nie mają swoich majątków, gdyż nie uczęszczają do pracy i nie zakładają własnej działalności. Są jednak przypadki, kiedy dzieci generują zyski bądź dziedziczą znaczne majątki. Nie jest w końcu rzadkością, że małoletni grają w filmach lub spotach reklamowych czy aktualnie prowadzą profile społecznościowe przynoszące wysokie dochody. Niekiedy również dziadkowie, przepisując majątek, pomijają swoje dzieci i dokonują darowiznę bezpośrednio na rzecz wnucząt. Czy w takich sytuacjach wierzyciel może egzekwować z majątku dziecka?
Tutaj sytuacja jest prosta, prawo polskie postuluje zasadę osobistej odpowiedzialności za długi, z drobnymi wyjątkami. Majątek dziecka należy traktować jak majątek osobisty współmałżonka. Wierzyciel w żadnym wypadku nie jest w stanie przeprowadzić efektywnej egzekucji z majątku małoletniego, który nie jest dłużnikiem. Kodeks rodzinny i opiekuńczy wskazuje, że rodzice obowiązani są sprawować z należytą starannością zarząd majątkiem dziecka pozostającego pod ich władzą rodzicielską. Zarząd sprawowany przez rodziców nie obejmuje zarobku dziecka ani przedmiotów oddanych mu do swobodnego użytku. Jednocześnie rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na dokonywanie takich czynności przez dziecko. Oznacza to, że jakakolwiek próba zabezpieczenia długu na majątku dziecka wymagałaby zgody sądu opiekuńczego. Jak łatwo się domyślić, sądy bardzo rzadko decydują się na takie orzeczenia, w końcu ich obowiązkiem jest ochrona interesów dziecka – nie rodzica.
Przekształcenie jednoosobowej działalności gospodarczej w spółkę
Chcąc uniknąć ryzykowania całym swoim majątkiem, przedsiębiorca przed wstąpieniem w związek małżeński i założeniem rodziny powinien zastanowić się nad przekształceniem swojej jednoosobowej działalności gospodarczej w jednoosobową spółkę kapitałową. Najprostszym sposobem będzie spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Przekształcenie firmy nie jest procedurą nazbyt skomplikowaną, tym bardziej że zachodzi tu swoista „sukcesja uniwersalna”, czyli przejście wszelkich praw i obowiązków przedsiębiorcy prowadzącego jednoosobową działalność gospodarczą na spółkę jako samodzielny podmiot prawa.
Następstwem przekształcenia firmy w taki sposób jest ograniczenie odpowiedzialności przedsiębiorcy. Prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej wiąże się z ponoszeniem nieograniczonej odpowiedzialności za zobowiązania, w tym również z majątku prywatnego przedsiębiorcy. W spółkach kapitałowych z kolei wspólnicy nie ponoszą odpowiedzialności za zobowiązania spółki z własnego majątku, ponosi je sama spółka jako podmiot prawny. Warto jednak pamiętać, że przedsiębiorca przekształcony w spółkę odpowiada z nią solidarnie za zobowiązania związane z prowadzoną działalnością gospodarczą powstałe przed dniem przekształcenia przez okres 3 lat, licząc od dnia przekształcenia.
Trzeba zaznaczyć, że w niektórych sytuacjach za zobowiązania spółki mogą być pociągnięci do odpowiedzialności członkowie zarządu. Na mocy art. 299 Kodeksu spółek handlowych, jeżeli egzekucja przeciwko spółce okaże się bezskuteczna, to odpowiedzialność za jej zobowiązania ponoszą członkowie zarządu. Odpowiedzialność na tej podstawie mogą ponosić tylko osoby, które wykonywały swój mandat w okresie, w którym powinien zostać zgłoszony wniosek o ogłoszenie upadłości spółek. Jednocześnie członek zarządu może się uwolnić od powyższej odpowiedzialności, jeżeli wykaże, że we właściwym czasie zgłoszono (nie musi tego dokonać bezpośrednio osoba, chcąca się uwolnić od odpowiedzialności) wniosek o ogłoszenie upadłości lub w tym samym czasie wydano postanowienie o otwarciu postępowania restrukturyzacyjnego, albo że niezgłoszenie wniosku o ogłoszenie upadłości nastąpiło nie z jego winy. Chcąc zatem zabezpieczyć się w jeszcze większym stopniu, przedsiębiorca będący udziałowcem spółki może powołać na funkcję prezesa zarządu (i jedynego członka zarządu) inną osobę. Owszem, będzie wówczas pozbawiony formalnej możliwości prowadzenia bieżących spraw spółki, ale będzie za to chroniony przed wszelką odpowiedzialnością za długi spółki.
Podsumowując, prowadzenie przedsiębiorstwa zawsze będzie tworzyło ryzyko strat finansowych. Niemożliwe jest całkowite zabezpieczenie przedsiębiorcy i jego rodziny przed odpowiedzialnością za długi firmy. Można jednak dokonać szeregu czynności prawnych, które odpowiedzialność mogłyby ograniczyć. Przede wszystkim warto zadbać, aby nikt z członków rodziny nie odpowiadał swoim majątkiem za ewentualne długi przedsiębiorcy. Należy się zatem wystrzegać zabezpieczenia wierzytelności poprzez obciążanie składników majątku małżonka lub dziecka dłużnika. W niektórych wypadkach zawarcie intercyzy może być dobrym pomysłem, należy tego jednak dokonać jeszcze przed zaciągnięciem zobowiązania. Wtórna rozdzielność majątkowa na niewiele się zda. Warto również rozważyć przekształcenie jednoosobowej działalności gospodarczej w spółkę kapitałową. Taka spółka stanowi bowiem samodzielny byt prawny z oddzielnym kapitałem zakładowym, który za swoje długi odpowiada własnym majątkiem. Majątek prywatny przedsiębiorcy będzie wówczas względnie chroniony, a jeżeli przedsiębiorca nie straci, to jego rodzina również.
