Ogłoszenie upadłości niesie za sobą szereg konsekwencji prawnych, zarówno dla dłużnika, jak i dla jego wierzycieli. Przede wszystkim dochodzi do spieniężenia majątku upadłego, zaspokojenia – przynajmniej częściowego – wierzycieli, a także umorzenia reszty zadłużenia. Takie zbiorowe postępowanie egzekucyjne stawia przed jego uczestnikami wiele wyzwań oraz tworzy szereg komplikacji. Jedną z nich jest hipoteka ustanowiona na nieruchomości należącej do dłużnika. Jak wiemy, nawet sprzedaż zabezpieczonego gruntu czy budynku nie sprawia, że hipoteka znika. Trwa ona, a wierzyciel może się z niej zaspokoić, nawet jeżeli nieruchomość przeszła w ręce osoby trzeciej. Czy jednak umorzenie długów upadłego ma wpływ na takie zabezpieczenie?
Umorzenie długów – dla kogo?
Warto na wstępie wyjaśnić, że możliwość umorzenia zadłużenia będzie siłą rzeczy dotyczyła wyłącznie osób fizycznych będących przedsiębiorcami (prowadzącymi jednoosobowe działalności gospodarcze). W wypadku osób prawnych (m.in. spółek prawa handlowego) instytucja umorzenia nie występuje, gdyż zakończenie postępowania upadłościowego oznacza dla firmy jej likwidację, a więc kończy definitywnie jej byt.
Umorzenie długów w całości lub w części nie zostało w żaden inny sposób ograniczone. Mogą z niego skorzystać wszystkie osoby fizyczne, wobec których ogłoszono upadłość. Wśród osób fizycznych na umorzenie części lub całości niezaspokojonych w postępowaniu zobowiązań zasługują, co do zasady, wszyscy upadli.
Instytucja ta jest przeznaczona również dla osób, które doprowadziły do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększyły jej stopień umyślnie bądź wskutek rażącego niedbalstwa. W tym jednak wypadku obowiązek spłat wierzycieli określony w planie spłaty nie może być krótszy niż 36 miesięcy (i nie dłuższy niż 84 miesiące).
Jak dojść do umorzenia długów?
Przede wszystkim dłużnik musi spełniać przesłanki kwalifikujące go do ogłoszenia upadłości. Następnie należy złożyć odpowiedni wniosek i czekać na decyzję sądu. Jakie warunki muszą być spełnione oraz co należy zawrzeć we wniosku, przeczytasz w naszym artykule Wniosek o upadłość – najważniejsze informacje i wzór wniosku dłużnika.
Jeżeli wszystko pójdzie zgodnie z założeniami, sąd wyda postanowienie o ogłoszeniu upadłości. Majątek upadłego przejmuje syndyk, spienięża go i próbuje zaspokoić wierzycieli w jak największym stopniu. Jeżeli jednak nie uda się spłacić zadłużenia w całości, upadły ma obowiązek sporządzić wniosek o ustalenie planu spłaty oraz umorzenie pozostałej części zobowiązań. Termin na to wynosi 30 dni i należy go liczyć od daty obwieszczenia postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego. Co jest raczej oczywiste, ale i tak zwrócę na to uwagę – jeżeli majątek dłużnika był na tyle pokaźny, że udało się zaspokoić wszystkich wierzycieli, wówczas upadły nie jest zobligowany do składania wniosku, a jeżeli nawet to zrobi, to sąd oddali wniosek jako bezprzedmiotowy.
3 możliwości oddłużenia upadłego
Jeżeli syndykowi nie uda się zaspokoić wszystkich wierzycieli upadłego, pozostają niezrealizowane zobowiązania. Mimo że postępowanie upadłościowe dobiegnie końca, to reszta zadłużenia nie ulega automatycznemu umorzeniu. Ustawa wymaga bowiem od upadłego, aby ten spłacił resztę długów, o ile to możliwe. Jak zatem może dojść do oddłużenia?
Pierwszą opcją jest ustalenie planu spłaty. Dłużnik przesyła do sądu wniosek, w którym wskazuje propozycje zaspokojenia wierzycieli w określonym czasie. W przypadku, gdy w drodze wykonania planów podziału oraz planu spłaty wierzycieli spłaci on co najmniej 70% zobowiązań, plan nie może zostać ustalony na okres dłuższy niż rok. Natomiast jeśli w drodze wykonania planów podziału oraz planu spłaty upadły spłaci co najmniej 50% zadłużenia, plan spłaty nie może zostać ustalony na okres dłuższy niż 2 lata.
Jeśli jednak sąd dojdzie do przekonania, że upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie bądź wskutek rażącego niedbalstwa, plan spłaty wierzycieli nie może być ustalony na okres krótszy niż 36 miesięcy (3 lata) ani dłuższy niż 84 miesiące (7 lat).
Druga możliwość to oddłużenie poprzez umorzenie zobowiązań dłużnika bez ustalania planu spłaty. Jest to możliwe jedynie w przypadku, gdy sytuacja osobista dłużnika w oczywisty sposób wskazuje na to, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli.
Trzecim i ostatnim sposobem oddłużenia jest warunkowe umorzenie zobowiązań bez ustalania planu spłaty wierzycieli. Możliwość ta pojawia się, jeśli niezdolność do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu wynikająca z osobistej sytuacji upadłego nie ma charakteru trwałego. Umorzenie to ma charakter warunkowy, sąd niejako zawiesza bowiem swoją decyzję na okres 5 lat, licząc od daty wydania postanowienia. Jeżeli w tym czasie upadły lub żaden z wierzycieli nie złoży wniosku o ustalenie planu spłaty wierzycieli, zobowiązania dłużnika zostają umorzone definitywnie.
Umorzenie długów nie obejmuje wszystkich zobowiązań
Nawet jeżeli sąd pozwoli na umorzenie długów upadłego, to nie staje się on całkowicie wolny od zobowiązań. Istnieją bowiem takie świadczenia, które mimo ogłoszenia upadłości w dalszym ciągu muszą być wykonywane.
Zarówno przy umorzeniu, jak i przy warunkowym umorzeniu, w dalszym ciągu upadłego obciążają zobowiązania:
- o charakterze alimentacyjnym;
- wynikające z rent z tytułu odszkodowania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci;
- wynikające z orzeczenia przez sąd w przedmiocie nałożenia grzywny;
- związane z obowiązkiem naprawienia szkody oraz zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
- do zapłaty nawiązki lub świadczenia pieniężnego orzeczone przez sąd jako środek karny lub środek związany z poddaniem sprawcy próbie;
- do naprawienia szkody wynikającej z przestępstwa lub wykroczenia stwierdzone prawomocnym orzeczeniem;
- których upadły umyślnie nie ujawnił, jeżeli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.
Umorzeniu nie podlegają również wierzytelności sporne. Jak uznał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 27 marca 2013 roku (sygn. akt: I CSK 339/12), umorzenie nie dotyczy wierzytelności spornych, a więc takich, które wprawdzie zostały zgłoszone w toku postępowania upadłościowego, ale co do których podjęto decyzję o odmowie uznania i ostatecznie nie znalazły się na prawomocnie zatwierdzonej liście wierzytelności. Pogląd przeciwny bowiem prowadziłby – zdaniem SN – do niedającej się usunąć sprzeczności z regulacją zawartą w art. 263 Prawa upadłościowego, według której odmowa uznania wierzytelności nie stanowi przeszkody do jej dochodzenia we właściwym trybie.
Umorzenie długów upadłego a hipoteka na cudzej nieruchomości
Kwestię możliwości umorzenia długów upadłego mamy za sobą. Mniej więcej wiemy, kto, kiedy i w jaki sposób może dokonać oddłużenia przez umorzenie całości lub części zadłużenia. W orzecznictwie pojawił się jednak problem związany z omawianym aspektem, do tej pory bowiem Sąd Najwyższy nie przesądził o tym, czy hipoteka na nieruchomości dłużnika, która została sprzedana w trakcie postępowania upadłościowego, wygasa wraz z umorzeniem wierzytelności, czy w dalszym ciągu zabezpiecza ona tę nieruchomość (mimo zmiany właściciela).
Wydaje się jednak, że problem został rozwiązany. Sąd Najwyższy uchwałą podjętą w składzie 7 sędziów wypowiedział się na ten temat. Wskazał, że istota hipoteki wynika z art. 65 ustawy o księgach wieczystych i hipotece. Zgodnie z tym przepisem w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności wynikającej z określonego stosunku prawnego można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel może dochodzić zaspokojenia z nieruchomości, bez względu na to czyją stała się własnością, z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości. Między właścicielem a wierzycielem zabezpieczonej wierzytelności istnieje nie tylko stosunek prawnorzeczowy, wierzyciel może bowiem od właściciela, który nie jest jego dłużnikiem osobistym, żądać zapłaty sumy pieniężnej. Korelatem obowiązku świadczenia są uprawnienia właściciela analogiczne do uprawnień przysługujących dłużnikowi osobistemu. Dłużnik osobisty i właściciel nieruchomości odpowiadają jednak wobec wierzyciela na podstawie innego stosunku prawnego. Wspólną odpowiedzialność dłużnika osobistego i dłużnika rzeczowego ujmuje się, wobec braku w ustawie przepisu, który by przewidywał ich solidarną odpowiedzialność, jako tzw. solidarność przypadkową, do której mają odpowiednie zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego o solidarności biernej.
Podsumowując swój wywód, SN stwierdził, że umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 Prawa upadłościowego nie ogranicza się jedynie do sytuacji majątkowej dłużnika. Jeśli doszło do ustanowienia hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej w celu zabezpieczenia takiej wierzytelności, skutkiem umorzenia wierzytelności będzie również wygaśnięcie tej hipoteki (zob. uchwała z 4 kwietnia 2023 roku, sygn. akt: III CZP 11/22).
