Potrącenia wierzytelności - czy można w umowie zmodyfikować zasady potrąceń?

Potrącenie wierzytelności jest instytucją prawa cywilnego umożliwiającą wzajemne umorzenie zobowiązań pod warunkiem ich istnienia i wierzytelności. Zasady dokonywania potrąceń wierzytelności są określone w Kodeksie cywilnym (kc) – są to przesłanki ustawowe. Jednakże strony mogę w łączącej ich umowie cywilnoprawnej dokonać modyfikacji zasad dokonywania potrąceń wierzytelności wynikających z tego stosunku prawnego. Jak zatem zmodyfikować potrącenia wierzytelności w umowie? Odpowiadamy!

Ustawowe przesłanki potrącenia wierzytelności

Zgodnie z art. 498 Kodeksu cywilnego, gdy dwie osoby są jednocześnie względem siebie dłużnikami i wierzycielami, każda z nich może potrącić swoją wierzytelność z wierzytelności drugiej strony, jeżeli przedmiotem obu wierzytelności są pieniądze lub rzeczy tej samej jakości oznaczone tylko co do gatunku, a obie wierzytelności są wymagalne i mogą być dochodzone przed sądem lub przed innym organem państwowym.

Wskutek potrącenia obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej.

Potrącenia dokonuje się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. Ma ono moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe. Przepis art. 498 § 2 kc określa podstawowy skutek potrącenia, który polega na tym, że obie wierzytelności umarzają się nawzajem do wysokości wierzytelności niższej. Jednakże dla uznania, że potrącenie wywołało skutek prawny w postaci wygaśnięcia (umorzenia) wzajemnych wierzytelności, nie wystarczy samo powoływanie się przez składających oświadczenie o potrąceniu na fakt przysługiwania mu wierzytelności przeznaczonej do potrącenia. Musi jeszcze zostać udowodnione istnienie tej wierzytelności.

Istota potrącenia polega na umorzeniu dwóch przeciwstawnych sobie wierzytelności w następstwie złożenia oświadczenia woli przez jednego wierzyciela drugiemu wierzycielowi. Potrącenie uchyla konieczność realnego wykonania przeciwstawnych zobowiązań, upraszcza obrót i ogranicza koszty. Mimo że żaden z wierzycieli nie otrzymuje efektywnego świadczenia dłużnika, każdy zostaje zwolniony ze swojego zobowiązania do wysokości wartości mniejszej. Potrącenie jest swoistym surogatem świadczenia, dzięki któremu dłużnik płaci swój dług i zwalnia się ze zobowiązania. Dla ustalenia, że doszło do skutecznego złożenia oświadczenia o potrąceniu, a co za tym idzie umorzenia obu przedstawionych do potrącenia wierzytelności, konieczne jest łączne wystąpienie następujących przesłanek:

1. istnienie i wzajemność wierzytelności objętych oświadczeniem o potrąceniu w chwili składania tego oświadczenia;
2. jednorodzajowość ww. wierzytelności;
3. wymagalność wierzytelności;
4. zaskarżalność wierzytelności.

Ziszczenie się ww. przesłanek ma ten skutek, że wierzyciel uzyskuje możliwość potrącenia wierzytelności, którą może wykorzystać poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli o charakterze prawnokształtującym.

Umowne potrącenia wierzytelności

Powszechnie w doktrynie i judykaturze można wyróżnić potrącenie ustawowe i umowne nazywane niekiedy właśnie kompensatą. Ustawowe uregulowane jest w art. 498 i następnych kc, umowne zaś dochodzi do skutku na podstawie umowy stron.

Do potrącenia może zatem dojść na podstawie umowy zawartej między stronami, w której ustalą one zasady dokonania potrącenia wzajemnych wierzytelności. W umowie tej mogą być ustalone inne warunki umożliwiające dokonanie potrącenia, niż to wynika z art. 498 i następnych kc. Dopuszczalne jest także określenie przez strony daty skuteczności potrącenia – tzn., czy działa ono wstecz, czy też skuteczne jest od dnia zawarcia porozumienia w przedmiocie potrącenia między stronami.

Uznaje się również, że strony mogą dowolnie kształtować zakres potrącenia. Analogiczne stanowisko wyraził Sąd Najwyższy w wyrokach z 3 czerwca 1965 roku (l CR 471/64); z 21 grudnia 1967 roku (l CR481/67) i z 17 grudnia 1998 roku (II CRN 849/98), a przede wszystkim w wyroku z 26 stycznia 2005 roku (V CK 404/04). Przyjmuje się nadto, że przepisy o dopuszczalności jednostronnego potrącenia należności jednorodnych mają charakter przepisów względnie obowiązujących. Jeżeli zatem zainteresowani ustalili inny sposób umorzenia należności albo inny sposób potrącenia, niż to przewiduje ustawa, to zastosowanie przepisów o potrąceniu nie wchodzi w rachubę. Uznaje się również, że w sytuacji braku odmiennych postanowień stron potrącenie umowne wywiera ten sam skutek, co potrącenie ustawowe, polegający na umorzeniu wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej.

Przy potrąceniu umownym nie jest wymagana ani zaskarżalność, ani też wymagalność świadczeń, dopuszczalne jest także potrącenie wierzytelności przyszłej. W przypadku potrącenia umownego art. 499 kc znajduje zastosowanie o tyle tylko, o ile strony nie ustaliły innego mechanizmu kompensacji wierzytelności.

Do potrącenia umownego dochodzi na podstawie umowy zawartej między stronami, w której ustalą one zasady dokonania potrącenia wzajemnych wierzytelności w przyszłości. W umowie tej mogą być ustalone inne warunki umożliwiające dokonanie potrącenia, niż to wynika z art. 498 i następnych kc. Zatem do potrącenia umownego, czyli kompensaty może dojść, gdy wierzytelności nie są wymagalne. Potrącenie umowne jest bowiem umową stron nieuregulowaną przepisami ustaw (nienazwaną), ewentualnie szczególnym rodzajem umowy, której celem jest modyfikacja sposobu wykonania istniejącego zobowiązania. Niezależnie od przyjętej kwalifikacji prawnej znajdą do niej zastosowanie postanowienia art. 353¹ kc.

Przykład 1.

ABC Sp. z o.o. zawarła umowę ze spółką CDE Sp. z o.o. o roboty drogowe. W postanowieniu umownym strony sformułowały: ABC Sp. z o.o. potrąci kary umowne z faktury bez konieczności wzywania wykonawcy CDE Sp. z o.o. do zapłaty. Czy w takim przypadku zastosowanie przepisów kodeksowych skutecznie zmodyfikowało instytucję potrącenia i uregulowania kodeksowe?

Łącząca strony umowa nie regulowała kwestii, czy dla osiągnięcia skutku w postaci umorzenia zobowiązań konieczne było złożenie oświadczeń woli w tym zakresie. W umowie tej w ogóle nie wyłączono dopuszczalności składania oświadczeń w przedmiocie kompensacji, nie określono również tym samym ich formy. Strony ustaliły jedynie, że faktura z tytułu wynagrodzenia ABC Sp. z o.o. będzie kompensowana z karami umownymi bez konieczności wzywania CDE Sp. z o.o. do zapłaty. Oznacza to, że strony ustaliły mechanizm działania kompensacji wierzytelności tylko częściowo, co zakładało konieczność złożenia odrębnych oświadczeń. Było to również konieczne ze względu na charakter wierzytelności przedstawionej do potrącenia, która w chwili zawierania umowy nie była co do wielkości określona. Skutek w postaci wygaśnięcia zobowiązania wymagał zatem złożenia określonego oświadczenia.

Wobec tego warunki dokonania umownego potrącenia muszą zostać określone w sposób precyzyjny. Nie jest wystarczającym wskazanie w ramach postanowień umownych sformułowania „ABC potrąci kary umowne z faktury bez konieczności wzywania wykonawcy CDE do zapłaty”. Z przedmiotowego postanowienia wynika jedynie, że strony wyłączyły konieczność wezwania dłużnika do zapłaty, aby wywołać skutek w postaci wymagalności wierzytelności przedstawionej do potrącenia.

Brak w umowie stron zgody CDE, czy też udzielonego ABC upoważnienia na potrącenie kar umownych poprzez samodzielne dokonywanie przez ABC operacji księgowych pomniejszających wierzytelności za wykonane prace, co skutkować mogłoby w relacjach stron potrąceniem z należnością pozwanej z tytułu kary umownej – bez konieczności składania odrębnego oświadczenia powoduje, że w tym zakresie konieczne jest odesłanie do postanowień kodeksowych regulujących instytucję potrącenia.

Jak wskazuje Sąd Najwyższy w wyroku z 23 października 2007 roku (III CSK 106/07): „W przypadku kompensaty umownej przepis art. 499 kc znajduje zastosowanie tylko o tyle, o ile strony nie ustaliły innego mechanizmu kompensacji wierzytelności”.

Mając na uwadze powyższe, modyfikacja ustawowych zasad dokonywania potrąceń jest możliwa, jednakże strony muszą w umowie w sposób jasny określić, jak to potrącenie będzie uregulowane, w tym określić zasady składania oświadczeń w przedmiocie potrącenia.