Prawo zobowiązań zawiera w sobie wiele różnych instytucji, o których nie zawsze wiedzą wierzyciel i dłużnik. Jedną z nich jest przelew wierzytelności, dzięki któremu może zajść zmiana wierzyciela i dłużnika. Jest to jednak możliwe tylko wtedy, gdy spełnione zostaną odpowiednie warunki.
Przelew wierzytelności a przejęcie długu
Przelew wierzytelności jest sposobem na przeniesienie zobowiązania z dotychczasowego na nowego wierzyciela. Wskutek takiego działania prawa przysługujące z konkretnej umowy przechodzą na osobę, która do tej pory nie występowała w roli wierzyciela. Z kolei przejęcie długu jest formą przejścia zobowiązania z dotychczasowego na nowego dłużnika. Przelew (cesję) stosujemy zatem pomiędzy wierzycielami, przejęcie pomiędzy dłużnikami.
Zarówno przelew wierzytelności, jak i przejęcie długu są uprawnieniami stron zobowiązania, co oznacza, że nie ma obowiązku korzystania z tych instytucji. Zainteresowana zmianą podmiotową strona umowy może więc skorzystać z takiego prawa, nawet jeśli nie zostało ono wpisane w treść kontraktu. Przelew wierzytelności i przejęcie długu są bowiem regulowane ogólnymi przepisami umieszczonymi w Kodeksie cywilnym (kc).
Przelew wierzytelności – warunki
Zgodnie z treścią art. 509 kc wierzyciel może bez zgody dłużnika przenieść wierzytelność na osobę trzecią (przelew), chyba że sprzeciwiałoby się to ustawie, zastrzeżeniu umownemu albo właściwości zobowiązania. Wraz z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki. Przelew wierzytelności co do zasady powinien być dokonany na piśmie, pod warunkiem że dana wierzytelność również jest stwierdzona pisemnie. W przypadku, gdy umowa została zawarta w formie ustnej, przelew może nastąpić także pod tą postacią – ze względów dowodowych lepiej jednak unikać tej formy. Warto również dodać, że przeniesienie wierzytelności z dokumentu na okaziciela następuje przez przeniesienie własności dokumentu. Potrzebne jest do niej jego wydanie.
Przeniesienie wierzytelności na inną osobę ma istotne znaczenie dla dłużnika, szczególnie jeśli nie został on poinformowany o przelewie. Dopóki zbywca nie zawiadomił dłużnika o przelewie, spełnienie świadczenia do rąk poprzedniego wierzyciela ma skutek względem nabywcy, chyba że w chwili spełnienia świadczenia dłużnik wiedział o przelewie. Przepis ten stosuje się odpowiednio do innych czynności prawnych dokonanych między dłużnikiem a poprzednim wierzycielem.
Przykład 1.
Pani Anna jest dłużniczką pana Michała. Musi zapłacić mu 5000 zł z tytułu umowy pożyczki zawartej w formie pisemnej. Pożyczkodawca przelał swoją wierzytelność panu Igorowi 2 maja 2023 roku i zapomniał poinformować o tym panią Annę, która w sierpniu 2023 roku spłaciła całą pożyczkę – wszystkie przelewy poszły na konto pana Michała. Czy w tej sytuacji pan Igor ma prawo żądać spłaty części pożyczki od pani Anny, począwszy od 2 maja 2023 roku?
Nie, ponieważ pani Anna nie została zawiadomiona o dokonanym przelewie wierzytelności. Pan Igor może jednak wystąpić z roszczeniem o zapłatę odpowiedniej kwoty pieniężnej wobec pana Michała – licząc od daty zawarcia umowy przelewu.
Przykład 2.
Pan Wojciech jest dłużnikiem pani Agnieszki na kwotę 6000 zł – zobowiązanie zostało zawarte w formie ustnej. Do tej pory dłużnik spłacił 2000 zł. Wierzycielka 3 marca 2023 roku przelała swoją wierzytelność na panią Iwonę i tego samego dnia telefonicznie poinformowała pana Wojciecha o cesji, wskazała także, na jaki numer konta bankowego dłużnik powinien od tej chwili regulować swoje zobowiązania. Pan Wojciech uznał, że skoro nie otrzymał pisemnego zawiadomienia o przelewie wierzytelności, to nie będzie spłacał długu na rzecz nieznanej mu osoby i ostatecznie we wrześniu 2023 roku uregulował całe zobowiązanie na rzecz pani Agnieszki – zapłacił jej brakujące 4000 zł. Czy w tej sytuacji pani Iwona ma jakiekolwiek roszczenia względem pana Wojciecha lub pani Agnieszki?
W przedstawionym przypadku nowa wierzycielka (pani Iwona) może żądać spłaty kwoty 4000 zł od pana Wojciecha, ponieważ został on poinformowany o przelewie wierzytelności – ustna informacja jest wiążąca, ponieważ główna umowa, z której wynika dług, również została zawarta w formie ustnej. Pan Wojciech będzie musiał oddać 4000 zł pani Iwonie. Może oczywiście wystąpić z roszczeniem o zwrot tej kwoty od pani Anny, która nie była uprawniona do jej odebrania.
Zmiana wierzyciela może nastąpić w każdej chwili trwania zobowiązania i nie wymaga żadnej zgody dłużnika. Może on kwestionować dokonaną cesję, jednak jeśli została ona przeprowadzona w wymaganej formie i dłużnik został poinformowany o czynności, to nowy wierzyciel skutecznie wejdzie w prawa i obowiązki dotychczasowego wierzyciela.
W świetle art. 509 kc przelew wierzytelności jest umową zawartą między wierzycielem (cedent) a osobą trzecią (cesjonariusz), na mocy której dotychczasowy wierzyciel przenosi na osobę trzecią oznaczoną wierzytelność przysługującą mu dotychczas w stosunku do określonego dłużnika. Razem z wierzytelnością przechodzą na nabywcę wszelkie związane z nią prawa, w szczególności roszczenie o zaległe odsetki.
Przejęcie długu
Instytucją podobną do przelewu wierzytelności jest przejęcie długu – w tym przypadku dokonuje się zmiana podmiotowa dłużnika, w jego miejsce wchodzi zupełnie nowa osoba. Zgodnie z treścią art. 519–522 kc osoba trzecia może wstąpić na miejsce dłużnika, który zostaje z długu zwolniony. Przejęcie długu może nastąpić:
- przez umowę między wierzycielem a osobą trzecią za zgodą dłużnika; oświadczenie dłużnika może być złożone którejkolwiek ze stron;
- przez umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela; oświadczenie wierzyciela może być złożone którejkolwiek ze stron; jest ono bezskuteczne, jeżeli wierzyciel nie wiedział, że osoba przejmująca dług jest niewypłacalna.
Każda ze stron zawierająca umowę o przejęcie długu, może wyznaczyć osobie, której zgoda jest potrzebna do skuteczności przejęcia, odpowiedni termin do wyrażenia zgody, przy czym bezskuteczny upływ wyznaczonego terminu jest jednoznaczny z odmówieniem zgody.
Jeżeli skuteczność umowy o przejęcie długu zależy od zgody dłużnika, a dłużnik zgody odmówił, umowę uważa się za niezawartą. Jeżeli skuteczność umowy o przejęcie długu zależy od zgody wierzyciela, a wierzyciel zgody odmówił, strona, która według umowy miała przejąć dług, jest odpowiedzialna względem dłużnika za to, że wierzyciel nie będzie od niego żądał spełnienia świadczenia. Umowa o przejęcie długu powinna być pod nieważnością zawarta na piśmie. To samo dotyczy zgody wierzyciela na przejęcie długu.
Jak wynika z powyższego, możliwość zmiany dłużnika została obwarowana surowszymi wymogami niż zmiana wierzyciela. Podyktowane jest to szczególną ochroną wierzyciela, który powinien wyrazić zgodę na taką modyfikację. Jeśli nie musiałby on zgadzać się na przejęcie długu przez nową osobę, wówczas mogłoby dojść do sytuacji, w której nowy dłużnik byłby niewypłacalny i ostatecznie nie uregulowałby nawet najmniejszej części zobowiązania. Jeśli więc wierzyciel nie wyrazi zgody na zmianę dłużnika, to nie może ona nastąpić. Przejęcie długu nie jest również możliwe w przypadku istnienia związku pomiędzy osobistymi cechami dłużnika a rodzajem świadczenia, np. gdy dłużnik zobowiązał się do namalowania obrazu, uszycia ubrania lub wykonania innej rzeczy, którą tylko on potrafi zrobić.
Przykład 3.
Pan Jan jest dłużnikiem pana Kacpra – zobowiązał się do zapłaty 7000 zł. Dłużnik po spłacie połowy swojego zobowiązania dogadał się ze swoim kolegą panem Piotrem, że to on przejmie resztę długu i spłaci wierzyciela. Koledzy nie poinformowali jednak pana Kacpra o przejęciu długu. Pan Piotr zapomniał o spłacie i wskutek nieszczęśliwego wypadku zmarł. Jego jedyny syn odziedziczył cały spadek, wliczając w to wszelkie zobowiązania zmarłego. Po tym zdarzeniu pan Kacper dowiedział się o przejściu długu z pana Jana na pana Piotra. Kto w tej sytuacji jest zobowiązany do spłaty 3500 zł na rzecz pana Kacpra?
Będzie to w dalszym ciągu pan Jan, ponieważ nie uzyskał wymaganej zgody pana Jana na przejęcie długu i nie poinformował swojego wierzyciela o przejściu zobowiązania na nowego dłużnika. Musimy uznać, że nie doszło w ogóle do przejścia zobowiązania na nowego dłużnika. Pan Kacper może żądać spłaty od pana Jana, nie ma natomiast żadnych roszczeń względem syna pana Piotra.
Przejęcie długu skutkuje wejściem osoby trzeciej w miejsce dotychczasowego dłużnika tylko w takim zakresie, w jakim sytuację dotychczasowego dłużnika wyznaczały jego obowiązki i ewentualne uprawnienia związane z istnieniem długu. W związku z tym, zarówno przejęcie długu, jak i jego spełnienie przez przejemcę, nie powoduje wstąpienia osoby trzeciej w sytuację dotychczasowego dłużnika w takim zakresie, w jakim dłużnik ten pozostawał jednocześnie wierzycielem partnera stosunku zobowiązaniowego, z którego jego dług powstał. W tym ostatnim przypadku zmiana podmiotowa stosunku zobowiązaniowego dotyczyłaby osoby wierzyciela, a nie osoby dłużnika i wymagałaby przelewu wierzytelności.
Zmiana wierzyciela i dłużnika - podsumowanie
Polskie prawo dopuszcza zmianę podmiotową wierzycieli i dłużników, przy czym ta druga jest obwarowana większą liczbą warunków, które trzeba spełnić, aby nowa osoba mogła przejąć cudzy dług. Zmiana wierzycieli jest określana jako przelew lub cesja wierzytelności, zmiana dłużników natomiast przejęciem długu lub zobowiązania. Jeśli zmiana strony zobowiązania nie zostanie dokonana zgodnie z obowiązującymi zasadami, to tak naprawdę będzie nieważna i bezskuteczna, a więc dotychczasowe strony zobowiązania będą w dalszym ciągu posiadały pierwotny pakiet praw i obowiązków umownych.
