Wybór prawa dokonany przez strony umowy o pracę i jego zmiana

W motywie 11 Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 593/2008 z dnia 17 czerwca 2008 roku w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań umownych (Rzym I) – dalej: rozporządzenie nr 593/2008 – stwierdzono, że swobodny wyboru przez strony prawa właściwego (prawa, któremu ma podlegać zawarta przez nie umowa) powinna stanowić jeden z fundamentów systemu norm kolizyjnych w odniesieniu do zobowiązań umownych. We wspomnianym akcie prawnym określono warunki dokonywania wspomnianego wyboru oraz jego zmiany, w szczególności dotyczące umów o pracę. Przeczytaj artykuł i sprawdź, jak wygląda wybór prawa dokonany przez strony umowy o pracę.

Wybór prawa dokonany przez strony umowy o pracę i jego zmiana

Jak stanowi art. 8 ust. 1 w związku z art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 593/2008, indywidualna umowa o pracę podlega prawu wybranemu przez strony zgodnie z następującymi generalnymi zasadami:

• wybór prawa zostaje dokonany wyraźnie lub w sposób jednoznaczny wynika z postanowień umowy lub okoliczności sprawy;
• strony mogą dokonać wyboru prawa właściwego dla całej umowy lub tylko dla jej części.

Przykład 1.

Firma francuska i zawierający z nią umowę o pracę polski pracownik zamieścili w niej postanowienie, że podlega ona prawu Królestwa Hiszpanii. Taka decyzja stron wynikała z tego, że praca miała być świadczona na terytorium tego państwa.

Przykład 2.

W odrębnie zawartej umowie (porozumieniu), strony postanowiły, że łącząca je umowa o pracę będzie podlegać, w zakresie zasad i warunków bezpieczeństwa i higieny pracy, prawu miejsca świadczenia tej pracy – czyli prawu niemieckiemu, a w pozostałym zakresie – prawu polskiemu.

Strony mogą w każdym czasie zmienić dokonany wcześniej wybór prawa i umówić się, że umowa o pracę podlega prawu innemu niż to, które dla tej umowy było uprzednio właściwe na podstawie wcześniejszego wyboru (art. 8 ust. 1 w związku z art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 593/2008).

Przykład 3.

W związku ze zmianą terytorium świadczenia pracy z Republiki Czeskiej na Republikę Austrii strony umowy o pracę zawarły porozumienie, w którym w miejsce prawa czeskiego jako znajdujące zastosowanie do łączącej je umowy o pracę wskazały prawo austriackie.

W odniesieniu do sposobu wykonania oraz środków, które może podjąć wierzyciel w przypadku nienależytego wykonania, bierze się pod uwagę prawo państwa, w którym następuje wykonanie (art. 12 rozporządzenia nr 593/2008).

Gdy nie dokonano wyboru

W motywie 21 rozporządzenia nr 593/2008 stwierdzono, że w przypadku braku wyboru prawa właściwego, gdy prawa tego nie można ustalić ani na podstawie przyporządkowania umowy do jednego z wyszczególnionych typów umów, ani na podstawie łącznika miejsca zwykłego pobytu strony zobowiązanej do spełnienia świadczenia charakterystycznego dla umowy, prawem właściwym jest prawo państwa, z którym wykazuje ona najściślejszy związek. W celu ustalenia tego państwa należy między innymi wziąć pod uwagę, czy dana umowa nie wykazuje bardzo ścisłych związków z inną umową lub innymi umowami. Realizacją wspomnianego motywu są unormowania art. 8 ust. 2–4 rozporządzenia nr 593/2008, z których wynika, że:

• w zakresie, w jakim strony nie dokonały wyboru prawa właściwego dla indywidualnej umowy o pracę, umowa podlega prawu państwa, w którym lub – gdy takiego brak – z którego pracownik zazwyczaj świadczy pracę w wykonaniu umowy (za zmianę państwa, w którym zazwyczaj świadczona jest praca, nie uważa się tymczasowego zatrudnienia w innym państwie);
• jeżeli nie można ustalić prawa właściwego według państwa, z którego praca jest zazwyczaj świadczona, umowa podlega prawu państwa, w którym znajduje się przedsiębiorstwo, za którego pośrednictwem zatrudniono pracownika;
• jeżeli ze wszystkich okoliczności wynika, że umowa wykazuje ściślejszy związek z innym państwem niż wyżej wskazane, stosuje się prawo tego innego państwa.

W orzecznictwie wyjaśniono, jak należy rozumieć użyte wyżej pojęcia państwa, w którym pracownik „zazwyczaj świadczy pracę” oraz „ściślejszego związku z innym państwem”:

• jak wskazano w wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 15 marca 2011 roku (C-29/10), gdy pracownik wykonuje działalność w więcej niż jednym państwie, państwem, w którym zazwyczaj świadczy pracę w wykonaniu umowy, jest państwo, w którym lub z którego – przy uwzględnieniu ogółu elementów cechujących wspomnianą działalność – pracownik wywiązuje się z zasadniczej części swoich obowiązków wobec pracodawcy;
• w wyroku Sądu Najwyższego z 13 listopada 2019 roku (II PK 44/18) zwrócono uwagę na to, że tzw. reguła korekcyjna uznawania za właściwe prawa państwa, z którym umowa wykazuje ściślejszy związek, ma charakter wyjątkowy i jako taka powinna być stosowana z ostrożnością, po dokładnym zbadaniu okoliczności sprawy; wskazuje na to już sama treść przepisu, który stanowi, że ściślejszy związek z innym państwem powinien wynikać „ze wszystkich okoliczności”; należy brać pod uwagę całokształt okoliczności charakteryzujących stosunek pracy i ustalić, która bądź które z nich są według jego oceny najważniejsze; pośród ważnych elementów wskazujących na powiązanie należy wziąć pod uwagę w szczególności państwo, w którym pracownik najemny płaci podatek dochodowy, oraz państwo, w którym ów podatnik należy do systemu zabezpieczenia społecznego oraz do rozmaitych systemów emerytalnych, ubezpieczenia zdrowotnego i na wypadek inwalidztwa.

Ograniczenia swobody wyboru i jego zmiany

Strony umowy o pracę, dokonując wyboru prawa, a także zmieniając ten wybór, podlegają pewnym ograniczeniom wynikającym z konieczności uwzględnienia przepisów bezwzględnie obowiązujących na terytorium państwa, z którym wykonywanie tej umowy jest najistotniej związane. Mianowicie, w przypadku gdy wszystkie elementy stanu faktycznego w chwili dokonywania wyboru prawa właściwego są zlokalizowane w państwie innym niż państwo, którego prawo zostało wybrane, dokonany przez strony wybór nie narusza stosowania tych przepisów prawa tego innego państwa, których nie można wyłączyć w drodze umowy.

Przykład 4.

Pracodawca zagraniczny zatrudnił pracownika na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Strony zawarły porozumienie, że łącząca je umowa o pracę będzie podlegać prawu polskiemu, a następnie zmieniły swój wybór, wskazując prawo państwa, w którym pracodawca zagraniczny ma swoją siedzibę. W związku z tym, że elementy stanu faktycznego związanego z realizacją umowy o pracę są zlokalizowane w Polsce, a nie w państwie, które zostało wybrane (w wyniku zmiany pierwotnego wyboru), omawiana umowa o pracę podlega bezwzględnie obowiązującym przepisom prawa polskiego nawet wtedy, gdy prawo wybrane (prawo siedziby pracodawcy zagranicznego) takich przepisów nie zawiera. Bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa pracy są np. prawo do wynagrodzenia i prawo do urlopu wypoczynkowego, których pracownik nie może się zrzec (patrz art. 84, art. 152 § 2 Kodeksu pracy).

Czy wybór i jego zmiana może dotyczyć stosunku ubezpieczenia społecznego?

W wyroku z 6 czerwca 2013 roku (II UK 333/12) Sąd Najwyższy wyjaśnił, że nie jest możliwe poddanie stosunku ubezpieczenia społecznego wynikającego z umowy o pracę prawu wybranemu przez strony lub właściwemu według zasad przewidzianych w rozporządzeniu nr 593/2008. W sprawach dotyczących koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego stosunek prawny, na podstawie którego powstaje tytuł ubezpieczenia społecznego (np. stosunek pracy), i stosunek ubezpieczenia społecznego to dwie niezależne więzi prawne, które mogą podlegać prawu różnych państw członkowskich, przy czym stosownie do generalnej reguły wspólnotowej koordynacji ubezpieczeń społecznych stosunek ubezpieczenia społecznego podlega prawu miejsca wykonywania pracy (lex loci laboris).

Podsumowując, warto przytoczyć jeden z wniosków sformułowanych w wyroku Sądu Najwyższego z 13 listopada 2019 roku (II PK 44/18), gdzie wskazano, że z przedstawionych wyżej unormowań rozporządzenia nr 593/2008 daje się wywieść pewien ciąg czynności, jakie sądy rozpoznające sprawę powinny powziąć, aby ustalić prawo właściwe dla danej indywidualnej umowy o pracę. W pierwszej kolejności na sądzie ciąży obowiązek sprawdzenia, czy strony umowy dokonały wyboru prawa. Jeżeli tak, to wiążąca dla sądu jest w zasadzie decyzja stron, co jednak nie może prowadzić do pozbawienia pracownika ochrony przyznanej mu na podstawie przepisów, których nie można wyłączyć w drodze umowy.