Zagadnienie, które zostanie poruszone w tym opracowaniu, charakteryzuje się złożonością. Aby wskazać, na czym w praktyce polega, a także czym objawia się pozorność oświadczenia woli, należy wskazać, czym jest oświadczenie woli, a czym jest pozorność. Kolejnym etapem powinno być wskazanie, w jaki sposób pozorność wpływa na oświadczenie woli. Następnie wskazane zostaną najczęstsze przykłady, w których zaobserwować można pozorność oświadczenia woli.
Oświadczenie woli – czym jest?
Zgodnie z art. 60 Ustawy Kodeksu cywilnego, z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie, wola osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej (oświadczenie woli).
Oświadczenie woli to zatem wyrażona poprzez zachowanie wola dokonania czynności prawnej, która jest w sposób dostateczny ujawniana.
Może ono zostać złożone:
- za pomocą znaków językowych, tj. ustnie lub pisemnie,
- za pomocą znaków pozajęzykowych, np. poprzez podanie dłoni, przystąpienie do realizacji umowy, tak aby ujawnić wolę, która stanie się dostatecznie zrozumiała dla odbiorcy.
Oświadczenie woli powinno być interpretowane z uwzględnieniem okoliczności, w których zostało złożone, zasad współżycia społecznego oraz ustalonych zwyczajów.
W powyższym przepisie dopuszcza się jednakże „wyjątki przewidziane w ustawie”, które wymagają dla złożenia oświadczenia woli formy szczególnej. Odstępstwa mogą być ustanowione w ustawie, ale także same strony danej umowy mogą postanowić, że dla ważności oświadczeń woli niezbędne jest ich składanie np. w formie pisemnej.
Przykład 1.
Przykładowy zapis, jaki może zostać zastosowany w treści umowy: „Strony postanawiają, że zmiany umowy wymagają dla swojej ważności zachowania formy pisemnej”.
Warto również pamiętać, że przepisy niektórych ustaw wymagają, aby czynność prawna została zawarta dla swej ważności w określonej formie, co w konsekwencji uniemożliwia zawarcie czy też zmianę takiej umowy w innej formie. Jako przykład można podać umowę nabycia nieruchomości, w której zastrzeżona jest forma aktu notarialnego czy też umowa przenosząca autorskie prawa majątkowe, gdzie ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności.
Jednym z najpowszechniejszych wyjątków jest wymóg zawarcia umowy przeniesienia własności nieruchomości w formie aktu notarialnego.
Strony nie mogą zawrzeć na przykład umowy darowizny nieruchomości w formie pisemnej czy ustnej. Musi to być akt notarialny, w przeciwnym wypadku jest ona nieważna, uważa się ją za niezawartą.
Pozorność
Pozorny, zgodnie z definicją zawartą w słowniku języka polskiego, to taki, który sprawia wrażenie prawdziwego, ale nim nie jest. Można wskazać, że pozorny to taki, który jedynie symuluje coś realnego.
To pojęcie, w świetle przepisów prawa, stanowi wadę oświadczenia woli, która polega na tym, że strony stwarzają pozór rzeczywistego dokonania czynności prawnej, która ma określoną treść, podczas gdy tak naprawdę osoby uczestniczące nie chcą wywołać żadnych skutków prawnych lub chcą wywołać inne niż deklarowane w pozornej czynności prawnej.
Pozorność, symulowanie dokonania czynności prawnej, opiera się na dwóch kwestiach:
- próbie wzbudzenia u osób trzecich niezgodnego z rzeczywistością przeświadczenia, że zamiarem stron jest wywołanie skutków prawnych objętych treścią ich oświadczeń woli;
- istnienia między stronami tajnego, niedostępnego osobom trzecim porozumienia, że to składane oświadczenie woli nie ma wywrzeć zwykłych skutków prawnych, nie wywrze ich w ogóle lub wywrze inne, niż wynika ze złożonych oświadczeń.
Sąd Najwyższy w wyroku z 12 lipca 2002 roku wyjaśnił, że oświadczenie woli złożone jest dla pozoru wtedy, gdy z góry powziętym zamiarem stron jest brak woli wywołania skutków prawnych przy jednoczesnej chęci wprowadzenia innych osób (lub organów) w błąd co do dokonania określonej czynności prawnej.
Pozorność oświadczenia woli – konsekwencje
Zgodnie z art. 83 ustawy Kodeks cywilny nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru.
Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności.
Pozorność oświadczenia woli nie ma jednak wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabyła prawo lub została zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.
Pozorność jest zatem jedną z wad oświadczenia woli, która bezwzględnie skutkuje nieważnością takiego oświadczenia.
Pozorność oświadczenia woli - przykłady
W codziennym życiu wielokrotnie można zaobserwować dokonywanie czynności prawnych, składanie oświadczeń woli, jedynie dla pozoru. Ich celem może być np. pokrzywdzenie wierzyciela czy optymalizacja podatkowa, przy czym zawsze towarzyszy temu zamiar wprowadzenia osób lub podmiotów trzecich w błąd.
Przykład 2.
Pani Wioletta zawarła umowę o pracę z przedsiębiorstwem – jednoosobową działalnością gospodarczą prowadzoną przez jej ojca. Umowa została zawarta na czas nieokreślony. Pracownica zrobiła badania lekarskie, odbyła szkolenie BHP, a następnie nie pojawiła się ani jednego dnia w pracy. Jej zarobki były najwyższe spośród wszystkich pracowników, znacznie przekraczające wysokość wynagrodzenia innych osób. Po kilku tygodniach zgłosiła, że jest w ciąży, przeszła na zwolnienie lekarskie, a następnie urlop macierzyński. ZUS zakwestionował umowę, na co pracodawca i pracownik wskazywali, że praca była wykonywana zdalnie. Nie byli w stanie jednak przedstawić żadnej wiadomości e-mail czy korespondencji w systemie elektronicznym, która byłaby prowadzona w związku z wykonywaniem umowy. Została ona zakwestionowana, ze wskazaniem, że zawarto ją dla pozoru.
To bardzo częsty przykład, zwłaszcza kilka lat temu. Zakwestionowanie takiej umowy przez ZUS rodzi po stronie „pracownicy” obowiązek zwrotu zasiłku i wszelkich świadczeń, wraz z odsetkami.
Innymi, częstymi przykładami, są:
- umowa sprzedaży będąca w rzeczywistości umową darowizny;
- umowa zlecenia lub o dzieło, będąca w rzeczywistości umową o pracę;
- umowa darowizny będąca w rzeczywistości umową dzierżawy;
- pozorne zawieranie umowy o dożywocie, w rzeczywistości niezmieniająca stosunków między stronami.
Pozorność oświadczenia woli w praktyce - podsumowanie
Pozorność oświadczenia woli jest istotnym problemem, jeżeli chodzi o kwestie związane z ważnością umów czy też ważności określonego stosunku prawnego (w zależności od formy czynności prawnej). Dlatego tak istotne jest, by przed podpisaniem umowy czy też przed zawarcie umowy w formie innej niż pisemna (o ile ustawa takową dopuszcza dla danej czynności prawnej) zweryfikować kontrahenta, sprawdzić przedmiot umowy, skonsultować możliwość zawarcia umowy z prawnikiem – profesjonalistą z danej dziedziny. Z pewnością uchroni to i jednocześnie zabezpieczy strony umowy przed zarzutami pozorności czynności prawnej.
