Dynamiczny rozwój nowych technologii doprowadził do momentu, kiedy wykorzystanie sztucznej inteligencji będzie w coraz większym stopniu wpływać na działalność firm, a tym samym na wykonywanie pracy przez pracowników. W związku z tym podejmowane są inicjatywy prawodawcze mające na celu uregulowanie stosowania sztucznej inteligencji. Jak kwestie stosowania przez pracodawców sztucznej inteligencji w firmach przedstawiają się na ten moment, jakie są planowane rozwiązania w tym zakresie, a także czy związki zawodowe będą informowane o zastosowaniu sztucznej inteligencji? Więcej informacji na temat AI w firmie a związek zawodowy, znajdziesz w artykule!
Czym jest sztuczna inteligencja i zastosowanie AI w firmie?
Sztuczna inteligencja to aplikacja wykonująca złożone zadania, takie, które jeszcze niedawno wymagały udziału ludzi. Stosowanie tego rodzaju rozwiązania zwiększa wydajność i produktywność przedsiębiorstwa przez automatyzację procesów lub zadań, które kiedyś wymagały zaangażowania pracowników.
Stosowanie w firmie sztucznej inteligencji staje się coraz powszechniejsze, a za kilka lat pewnie będzie standardem. Tego rodzaju rozwiązania mogą być przydatne przy wykonywaniu wielu zadań, w tym także związanych z zatrudnianiem, warunkami pracy i płacy. Dlatego pojawia się potrzeba zapewnienia ochrony pracownikom z udziałem związków zawodowych.
Związki zawodowe i zakres ich działania
Związek zawodowy to dobrowolna i samorządna organizacją ludzi pracy, powołana do reprezentowania i obrony ich praw, interesów zawodowych i socjalnych, która jest niezależna w swojej działalności statutowej od pracodawców, administracji państwowej i samorządu terytorialnego oraz od innych organizacji. Funkcjonowanie związków zawodowych w Polsce reguluje Ustawa z dnia 23 maja 1991 roku o związkach zawodowych.
Jednym z najłatwiejszych do zawiązania rodzajem związku zawodowego jest zakładowa organizacja związkowa. Zakładową organizacją związkową jest organizacja zrzeszająca co najmniej 10 członków będących pracownikami u pracodawcy objętego działaniem tej organizacji lub innymi niż pracownicy osobami wykonującymi pracę zarobkową, które świadczą pracę przez co najmniej 6 miesięcy na rzecz pracodawcy objętego działaniem tej organizacji.
Zakładowa organizacja związkowa zajmuje się w szczególności:
- zajmowaniem stanowiska w indywidualnych sprawach pracowniczych w zakresie unormowanym w przepisach prawa pracy oraz w indywidualnych sprawach osób wykonujących pracę zarobkową w zakresie związanym z wykonywaniem tej pracy;
- zajmowaniem stanowiska wobec pracodawcy lub organu samorządu załogi w sprawach dotyczących zbiorowych interesów i praw osób wykonujących pracę zarobkową;
- sprawowaniem kontroli nad przestrzeganiem w zakładzie pracy przepisów prawa pracy, a w szczególności przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
- kierowaniem działalnością społecznej inspekcji pracy i współdziałaniem z państwową inspekcją pracy;
- zajmowaniem się warunkami życia emerytów i rencistów.
Udzielanie informacji związkowi zawodowemu przez pracodawcę
Regulacje zawarte w ustawie o związkach zawodowych określają zasady pozyskiwania przez związki zawodowe informacji od pracodawcy. W aktualnym stanie prawnym pracodawca ma obowiązek udzielić na wniosek zakładowej organizacji związkowej w terminie 30 dni od dnia otrzymania wniosku informacji niezbędnych do prowadzenia działalności związkowej.
Informacje te w szczególności obejmują:
- informacje dotyczące warunków pracy i zasad wynagradzania;
- informacje dotyczące działalności i sytuacji ekonomicznej pracodawcy związanych z zatrudnieniem oraz przewidywanych w tym zakresie zmian;
- informacje dotyczące stanu, struktury i przewidywanych zmian zatrudnienia oraz działań mających na celu utrzymanie poziomu zatrudnienia;
- informacje dotyczące działań, które mogą powodować istotne zmiany w organizacji pracy lub podstawach zatrudnienia.
Należy wskazać, że jeszcze w 2022 roku sporządzony został projekt ustawy o zmianie ustawy o związkach zawodowych, zgodnie z którym proponowane jest rozszerzenie katalogu wskazanych wyżej informacji, jakie pracodawca ma obowiązek przekazać na wniosek związków zawodowych o informacje dotyczące parametrów, zasad i instrukcji, na których opierają się algorytmy lub systemy sztucznej inteligencji, które mają wpływ na podejmowanie decyzji, a które mogą mieć wpływ na warunki pracy i płacy, dostęp do zatrudnienia i jego utrzymanie, w tym profilowanie. Na ten moment po wpłynięciu projektu do Sejmu we wrześniu 2022 roku skierowano go do I czytania w dwóch komisjach, tj. w Komisji Cyfryzacji, Innowacyjności i Nowoczesnych Technologii oraz Komisji Polityki Społecznej i Rodziny. Na tym proces legislacyjny się zatrzymał.
Przykład 1.
Czy zakładowa organizacja związkowa działająca w spółce z o.o. może żądać udzielenia jej informacji o tym, czy w procesie rekrutacji pracowników wykorzystywane są narzędzia cyfrowe działające na podstawie określonych algorytmów lub systemu sztucznej inteligencji? Z uwagi na to, że na ten moment nie wprowadzono wskazanych wyżej zmian do ustawy o związkach zawodowych, taka możliwość nie wynika ściśle z przepisów. Aktualnie ustawa o związkach zawodowych wskazuje, że pracodawca ma obowiązek udzielić informacji niezbędnych do prowadzenia działalności związkowej, wskazując w szczególności, czego mogą one dotyczyć. Jeżeli zakładowa organizacja związkowa wskaże, że żądane informacje mieszczą się w ramach tej przesłanki, może się okazać, że bez zmian przepisów pracodawca udzieli takich informacji, ponieważ katalog informacji, jakie mogą być przekazane, nie jest zamknięty, a jedynie wymienia przykładowe infromacje, o czym świadczy użycie zwrotu „w szczególności”.
Należy wskazać, że po opublikowaniu projektu pojawiły się wątpliwości co do tego, czy zakres danych, jakich pozyskanie przez zakładowe organizacje związkowe miałaby umożliwić ustawa, obejmujące informacje dotyczące parametrów, zasad i instrukcji, na których opierają się algorytmy lub systemy sztucznej inteligencji, które mają wpływ na podejmowanie decyzji, a które mogą mieć wpływ na warunki pracy i płacy, dostęp do zatrudnienia i jego utrzymanie, w tym profilowanie, nie naruszałoby tajemnicy przedsiębiorstwa. Mogłoby to prowadzić do kolizji interesów, ponieważ pracodawca musiałby udostępniać takie informacje, dzięki czemu możliwe byłoby reagowanie na nadużycia, zapewniając ochronę dla pracowników. Jednak udostępnienie informacji naruszałoby interes pracodawcy, który dąży do zachowania tajemnicy przedsiębiorstwa, która mogłaby być wykorzystana.
Sztuczna inteligencja w regulacjach europejskich
Sztuczna inteligencja jest też przedmiotem prac na poziomie europejskim. Parlament Europejski, Rada i Komisja na początku 2023 roku proklamowały Europejską deklarację praw i zasad cyfrowych w cyfrowej dekadzie (2023/C 23/01), która stanowi wyznacznik dla bezpiecznej i zrównoważonej transformacji cyfrowej, stawiającej ludzi w centrum uwagi, zgodnie z podstawowymi wartościami UE i prawami podstawowymi.
W deklaracji tej wskazano, że wykorzystywanie sztucznej inteligencji powinno być traktowane jako narzędzie dla ludzi, a jej celem powinno być zwiększenie dobrobytu człowieka. Przy czym zagwarantowano, aby każdy miał możliwość korzystać z zalet sztucznej inteligencji, w tym poprzez dokonywanie własnych, świadomych wyborów w środowisku cyfrowym z jednoczesną ochroną przed zagrożeniami dla zdrowia i uszczerbkiem na zdrowiu oraz przed zagrożeniami dla bezpieczeństwa i praw podstawowych.
W deklaracji tej zwrócono uwagę także na konieczność zapewnienia uczciwych i sprawiedliwych warunków pracy w środowisku cyfrowym. W tym aspekcie w deklaracji uznano, że każdy ma prawo do uczciwych, sprawiedliwych, zdrowych i bezpiecznych warunków pracy oraz do odpowiedniej ochrony w środowisku cyfrowym, tak jak w fizycznym miejscu pracy, niezależnie od statusu zatrudnienia, sposobu i czasu trwania zatrudnienia. Zwrócono również uwagę na rolę związków zawodowych i organizacji pracodawców w transformacji cyfrowej. W tym zakresie ich rola powinna przede wszystkim określać uczciwe i sprawiedliwe warunki pracy, w tym w odniesieniu do korzystania z narzędzi cyfrowych w pracy.
W zakresie transformacji cyfrowej w sferze pracowniczej w deklaracji zobowiązano się do:
- zapewnienia wszystkim możliwości bycia offline i korzystania z gwarancji równowagi między życiem zawodowym a prywatnym w środowisku cyfrowym;
- zapewnienia, aby w środowisku pracy narzędzia cyfrowe w żaden sposób nie zagrażały zdrowiu fizycznemu i psychicznemu pracowników;
- zapewnienia poszanowania praw podstawowych pracowników w środowisku cyfrowym, w tym ich prawa do prywatności i prawa do zrzeszania się, prawa do rokowań i działań zbiorowych, a także ochrony przed bezprawnym i nieuzasadnionym nadzorem;
- zapewnienia, aby wykorzystanie sztucznej inteligencji w miejscu pracy było przejrzyste i zgodne z podejściem opartym na ocenie ryzyka oraz aby przyjęto odpowiednie środki zapobiegawcze w celu utrzymania bezpiecznego i zdrowego środowiska pracy;
- zapewnienia w szczególności, aby w ważnych decyzjach mających wpływ na pracowników zagwarantowany był nadzór ze strony człowieka oraz aby pracownicy byli ogólnie informowani, że wchodzą w interakcję z systemami sztucznej inteligencji.
Prace nad wypracowaniem rozwiązań chroniących pracowników przed zagrożeniami cyfrowymi
9 października 2023 roku Rada ds. Zatrudnienia, Polityki Społecznej, Zdrowia i Ochrony Konsumentów debatowała na temat wpływu nowych technologii na pracę. Zauważono wzrost wpływu korzystania ze sztucznej inteligencji na warunki pracy i prawa pracownicze, co niesie korzyści, ale także stawia przed państwami członkowskimi wyzwania.
Obawy o zagrożenie dla człowieka poprzez stronniczość programów cyfrowych budzi powierzenie im zadań obejmujących:
- rekrutację,
- selekcję,
- przydzielanie zadań,
- ocenę efektów pracy,
- rozwój kariery zawodowej,
- rozwiązywanie umów.
Nie są to wszystkie czynności, jakie być może w przyszłości będzie wykonywać na rzecz pracodawców sztuczna inteligencja. Przedstawiciele Unii Europejskiej w celu przeciwdziałania takim zagrożeniom naruszającym prawa pracownika, w tym mogących prowadzić do dyskryminacji ze względu na niepełnosprawność, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, płeć, wiek lub orientację seksualną zgodni są co do konieczności wypracowania rozwiązań, w których programy cyfrowe i sztuczna inteligencja są kontrolowane przez człowieka.
AI w firmie a związek zawodowy - podsumowanie
Podsumowując, obecnie prowadzone są prace nad regulacjami dotyczącymi pozyskiwania przez organizacje reprezentujące pracowników informacji o zastosowaniu sztucznej inteligencji w firmie. Na ten moment trudno przewidzieć ich ostateczny kształt, ponieważ zachodzi potrzeba ochrony zarówno pracowników, jak i pracodawców. Jedno jest pewne – zważywszy na założenia przyjęte na szczeblu europejskim, najważniejszy przy projektowaniu tych regulacji ma być człowiek. W przypadku wypracowania i wejścia w życie omawianych rozwiązań będziemy informować naszych czytelników o tym fakcie w późniejszych artykułach.
